79
!
!
!
so‘mdan 250 ming so‘mgacha pul yig‘ilgan. Jang harakatlari davomida
qoraqalpoqlar orasidan ko‘plab bahodir jangchilar
yetishib chiqqan va
ular xonning iltifotiga sazovor bo‘lgan.
O‘zingizni sinang!
Qozon puli – ...
majburiyatlar – ... Solg‘ut – ...
Xiva xoni Muhammad Aminxon (1845–1855)
hukm ronligining oxirlarida Rossiya imperiyasi-
ning O‘rta Osiyoga harbiy tahdidi kuchayib ketdi.
Ular turkman sardorlari bilan qoraqalpoq oqsoqol va biylarini Xiva xoni-
ga qarshi qo‘yib, xonlikni parokandalikka uchratishga urindilar. Buning
ustiga o‘sha vaqtda Xiva xonligi bilan Buxoro amirligi o‘rtasida hududiy
nizolar ham mavjud edi. Xiva xoni mudofaani kuchaytirish choralarini
ko‘rdi. Bu ko‘plab xarajatlarni talab qilardi. Bo‘shab qolayotgan xazina-
ni to‘ldirish uchun aholiga solinadigan soliqlar miqdorini oshirib borardi.
Rossiya imperiyasi o‘zbek, turkman, qirg‘iz,
qozoq hamda qoraqalpoq
xalqlarini bir-biriga qarshi qo‘yib, hatto turkman, qoraqalpoq, qirg‘iz,
qozoq urug‘ boshliqlarini katta pul evaziga
sotib olish siyosatini ham
yurgizgan.
Bu jarayonlar natijasida 1855-yil qoraqalpoqlarning
qo‘ldovli qabilasi-
dan bo‘lgan
Ernazarbiy boshchiligidagi qo‘zg‘olon boshlanadi. Qoraqal-
poqlar bundan buyon Xiva xonligiga bo‘y sunmasligini e’lon qiladilar. Erna-
Aholi majburiyatlari. XIX asr
Xаlq
qo‘zg‘оlоnlаri
og‘irroq bo‘ladigan turli majburiyat-
larni ham bajarganlar. Majburiyat-
lardan eng og‘iri
bu har oiladan bitta
erkak kishining 12 kun davomida ariq
qazish ishlarida qatnashishi edi. Maj-
buriyatlarning butun og‘irligi urug‘
jamoasining oddiy a’zolari zimmasiga
tushardi. Urush
holatlarida aholi ning
majburiy harbiy xizmatga chaqirilishi
ham asosiy majburiyatlardan biri edi.
Bunda har bir jamoa 1000 tadan 2000
tagacha askar berishlari lozim bo‘lgan.
Askar yetkazib bera olmagan jamoalar
qo‘shimcha soliq to‘lagan. Safarbarlik
pay tida bunday ja moa lardan 180 ming
http://eduportal.uz
80
zarbiy Ros siya ta’sirida bo‘lgan qozoq
urug‘ bosh liqlaridan
biri Zarl iqni xon
qilib ko‘tarish va imperiya tobeli gi ga
o‘tishga intilardi. Ros siya imperi ya-
si xuddi mana shu qabilada gi qo‘z-
g‘olon va
xatti-ha rakatlarni nafaqat
pul-mablag‘lar bilan, balki harbiy yor-
dam yuborish bilan ham qo‘llab-quv-
vat lashga uringan.
1856-yili Said Muhammadxon Xi-
va taxtiga o‘tirgach, Ernazarbiy qo‘z -
g‘olonini bostirish uchun kat ta qo‘shin yuboradi. Xivadan yu borilgan
yasovulboshi
Muham mad niyo z Ernazarbiy qo‘zg‘olonini tor-mor etish
uchun otlandi. Buni eshitgan Er nazarbiy o‘zi qurdirgan Qozoqdaryo
qo‘rg‘oniga joylashib olib, mudofaa jangiga tayyorgarlik ko‘rdi.
Katta qo‘shinning qamal qilishga kirishganligini ko‘rgan
qo‘zg‘olonchilar orasida kelishmovchilik
chiqadi va Ernazarbiy otib
tashlanadi. Uni oxirigacha qo‘llab-quvvatlashga ahd qilgan guruhlar
esa maxfiy yo‘llar orqali qal’adan chiqib, 1853-yili Rossiya qo‘shinlari
tomonidan bosib olingan Oqmachit qal’asidan panoh topishadi. Ular
podsho hukumatidan qoraqalpoqlarni Rossiya imperiyasi fuqaroligiga
o‘tkazilishini so‘rab murojaat qildilar. Butun qoraqalpoq xalqi nomidan
gapirish huquqiga ega bo‘lmagan ayrim oqsoqol
yoki biylarning muro-
jaati Rossiya tashqi ishlar va harbiy vazirliklari tomonidan bo‘rttirilib,
«Rossiyaga butun turkiy qabilalar o‘zlarini qo‘shib olishni so‘rab mu-
rojaat qilayotirlar, ular na Xiva, na Qo‘qon xonlari tarkibida bo‘lishni
istashmayapti», – degan bahonada o‘z xatti-harakatlarini oqlashga urin-
dilar.
1858–1859-yillarda qoraqalpoq urug‘laridan ay-
rimlari yana qo‘zg‘olon ko‘taradilar. Qo‘ng‘irot shah-
ri qo‘zg‘olon markaziga aylandi. Xiva xoni qo‘zg‘o-
lonchilarni shafqatsiz jazolash
va tor-mor keltirishni
turkman jangovar kuchlari boshlig‘i
Otamurodxonga
topshirdi. Na ti jada qo‘zg‘olon ayovsiz bostirilib, uning
markazi – Qo‘ng‘irot shahri vayron etiladi.
Ko‘pchilik qoraqalpoqlar Rossiya imperiyasi
tar kibiga qo‘shilishni istamay, jondosh va qondosh
turkiy xalq – o‘zbeklar bilan birgalikda yashash aha-
