|
Payvandlash ta’minlash manbalari
|
| bet | 1/20 | | Sana | 20.06.2023 | | Hajmi | 1.31 Mb. | | #74519 |
Bog'liq птм маруза матни buyuk allomalar, Kompyuterni tashkil etilishi-azkurs.org, 1-mavzu.-1, @uzbgmat Online Test-16, @uzbgmat OnlineTest-5, Delphi String grid, m, cc, yarim-o-tkazgichlarda-termoelektrik-xodisalar, 9 2 O‘tgan va qaytgan nurlardan hosil bo‘lgan interferensiya Nyuton, avtomobillarni-xavfsizlik-xususiyatlarini-sinash-usullari-tahlili, bf05b789e909463d9cfa999803cde4ca, Якуний иш саволлари, Документ Microsoft Word|
“PAYVANDLASh TA’MINLASh MANBALARI “
fanidan
MA’RUZALAR KURSI
TASDIQLAYMAN
Andijon mashinasozlik instiuti
O’quv uslubiy kengashida
ko’rib chiqilgan va maqullangan
Kengash raisi _________________S.R.Aliyev
№_____ «____»______________2022y
MA’QULLANGAN
«Mashinasozlik texnologiyasi» fakulteti
Kengashida muxokama qilingan
va maqullangan
Kengash raisi __________________ M Jo’raxonov.
№_____ «____»______________2022 y
TAVSIYA ETILGAN
«Texnologik mashinalar va jihozlar»
kafedrasi majlisida muxokama qilingan
va tavsiya qilingan
Kafedra mudiri _________________ K.Qosimov.
№_____ «____»______________2022 y
Tuzuvchi:
Т.Isaboev.- Andijon mashinasozlik instituti Texnologik mashinalar va jihozlar kafedrasi katta o‘qituvchisi.
Taqrizchilar:
1. Z. Xatamov -“Oqyor-XXI” MCHJ direktori.
2. L.Olimov – AndMI “Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi” kafedrasi dotsenti, f.f.d.
1-Ma’ruza ;Payvand yoyining fizik mohiyati.
Reja:
1.1. Yoy zaryadsizlanishida kechadigan hodisalar.
1.2. Gazlardagi elektr zaryadli zarralarning turlari.
1.3. Yoy oralig‘ida gazlarning ionizatsiyalanishi.
1.4. Elektronlar emissiyasi.
1.1. Yoy zaryadsizlanishida kechadigan hodisalar. Turli materiallar elektr tokini turlicha o‘tkazadi. Har qanday materialning o‘tkazuvchanligi undagi erkin, elektr bilan zaryadlangan zarralar – elektronlar va ionlarning miqdoriga va bu elektr zaryadi tashuvchilarning qanday tezlik bilan harakatlanishiga bog‘liq. Binobarin, materialda zaryad tashuvchilar qancha ko‘p bo‘lsa va ular qanchalik harakatchan bo‘lsa, materialning qarshiligi shuncha kam bo‘ladi. Gazlar (shu jumladan havo) ham normal sharoitlarda elektr tokini o‘tkazmaydi. Bunga sabab shuki, odatdagi sharoitlarda ular zaryad tashimaydigan neytral molekula va atomlardan iborat bo‘ladi. Ularning tarkibida elektronlar, musbat va manfiy ionlar bo‘lgandagina ular elektr o‘tkazuvchan bo‘ladi.
Gazlarda elektronlar, musbat va manfiy ionlar ularga elektr maydoni, issiqlik ta’sir qilganida, gaz orqali ultrabinafsha, rentgen va kosmik nurlar o‘tganida, shuningdek, radioaktiv moddalar chiqaradigan nurlar tushganida paydo bo‘ladi.
Elektr tokining gazlar orqali o‘tishi elektr gaz zaryadsizlanishi deb ataladi.
Elektr gaz zaryadsizlanishlari ikki asosiy guruhga bo‘linadi: mustaqil va mustaqil bo‘lmagan gaz zaryadsizlanishlari. Mustaqil bo‘lmagan elektr gaz zaryadsizlanishida elektronlar va ionlar tashqi manbadan (masalan, gaz yoki havo oralig‘i alanga bilan qizdiriladi, u orqali nurlar o‘tadi, bu oraliqqa kuchli yorug‘lik energiyasi oqimi yoki kuchli elektr maydoni ta’sir qiladi), mustaqil elektr gaz zaryadsizlanishida elektronlar va ionlar tashqi manba yordamisiz hosil bo‘ladi (payvandlash yoyi shunday zaryadsizlanish hisoblanadi).
Elektronlar va ionlar hosil bo‘lish jarayoni ionlashish, elektronlari va ionlari bo‘lgan gaz esa ionlashgan gaz deb ataladi. Elektr toki gaz oralig‘i orqali o‘tganida musbat ionlar manfiy qutbga (katodga), manfiy ionlar esa musbat qutb (anod) ga intiladi. Harakat vaqtida ba’zi ionlar va elektronlar to‘qnashib, neytrallashadi va neytrallangan atom va molekulalarni hosil qiladi. Neytral atomlar va molekulalarning hosil bo‘lish jarayoni qayta kombinatsiyalash (rekombinatsiya) deb ataladi. Qayta kombinatsiyalash vaqtida elektromagnit nurlanish tarzida energiya ajraladi. Elektr gaz zaryadsizlanishida elektrod manfiy qutbi (katod) sirtini ionlar bilan bombardimon qilganida, bu sirtga elektromagnit nurlanish ta’sir qilganida, yuqori temperatura ta’sirida va elektr maydoni qo‘yilganida manfiy qutb (katod) sirtidan tashqi muhitga elektronlar chiqadi. Manfiy qutb sirtidan tashqi muhitga elektronlar nurlanishi elektron emissiya deb ataladi. Shunday qilib, yoy zaryadsizlanishida ionlar hosil bo‘ladi, gazlarning ionlanishiga teskari protsess qayta kombinatsiyalash bilan birga elektron emissiya ham bo‘ladi.
1.2. Gazlardagi elektr zaryadli zarralarning turlari. Gazlarda elektrlangan zarralar elektronlar, manfiy va musbat ionlar bo‘lishi mumkin. Bitta elementar manfiy elektr zaryadi olib yuruvchi moddiy zarra elektron deb ataladi. Tinch holatida elektronning massasi 9,10721∙10-28 g yoki vodorod atomi massasidan 1840 marta engildir. Elektronning zaryadi 1,59∙10-19 Kl. Ion – o‘zida zaryad olib yuruvchi atomdir. Ion manfiy va musbat bo‘lishi mumkin. Bir yoki bir necha elektronlar qo‘shilgan atom manfiy ion deb, bir yoki bir necha elektronlar ketgan atom musbat ion hisoblanadi. Ionning massasi amalda alohida atomning massasiga teng. Vodorod atomining massasi eng kichik bo‘ladi (1,66∙10-24 g). Musbat ionlarni barcha atomlar va molekulalar hosil qilishi mumkin, manfiy ionlarni esa elektron bilan turdosh bo‘lgan elektromanfiy elementlar oson hosil qiladi. Ftor, xlor, azot, kislorod va boshqalar shunday elementlardir. Elektronning neytral atomga yoki manfiy zaryadlangan ionga qo‘shilishida ajralgan va elektron-voltlarda ifodalangan energiya miqdori elektronga turdoshlik deb ataladi. Elektronning potensiallar farqi 1V bo‘lgan tezlashishli elektr maydonida olgan energiyasiga teng energiya birligi elektron-volt deb ataladi.
Ionlash va uyg‘otish potensiallari. Atom yadrosi bog‘lanishlaridan elektronni ajratib, musbat ion hosil qilish uchun ma’lum miqdorda energiya sarf qilish zarur. Elektronni ajratish uchun sarflangan energiya ionlashish ishi deb ataldi. Elektron-voltlarda ifodalangan ionlashish ishi ionlash potensiali deb ataldi. Gaz molekulasi yoki atomiga bog‘langan elektronga biror qo‘shimcha miqdor energiya berilsa, elektron energetik sathi yuqoriroq bo‘lgan yangi orbitaga o‘tadi, molekula yoki atom esa qo‘zg‘algan holatda bo‘ladi. Gaz atomi yoki molekulasini uyg‘otish uchun sarf qilish kerak bo‘lgan elektron-voltlarda ifodalangan energiya miqdori uyg‘otish potensiali deyiladi. Gaz atomi yoki molekulasining uyg‘ongan holati turg‘un bo‘lmaydi va elektron yana qaytib statsionar orbitaga qaytishi mumkin, atom yoki molekula esa uyg‘onmagan normal holatga qaytishi mumkin. Bunda uyg‘otish energiyasi atrof fazoga yorug‘lik elektromagnit nurlanishi tarzida uzatiladi.
Ionlash va uyg‘otish potensiali kattaligi atomning tabiatiga bog‘liq. Seziy bug‘larining ionlash potensiali (3,9e∙V) eng kichik, geliy gazining ionlash potensiali esa eng katta (24,5e∙V) bo‘ladi. Ishqoriy-er metallar (seziy, kaliy, natriy, bariy, kalsiy) da elektron bilan yadro orasidagi bog‘lanish kuchli emas, shuning uchun ularning ionlash potensiallari eng kichik bo‘ladi, uyg‘otish va elektronni chiqarish ishiga temir, marganets, mis va nikelga nisbatan kam energiya sarflanadi. Ionlash va uyg‘otish potensiali payvandlanayotgan metalnikidan kam bo‘lgan elementlar elektrod qoplamalari tarkibiga kiritiladi, bunda gazlarda yoy zaryadsizlanishning turg‘unligi ortadi. Elektronni metalldan yoki suyuq jismdan ajratish uchun zarur bo‘lgan energiya miqdori elektronning chiqish ishi deb ataladi va u elektron-voltlarda ifodalanadi.
|
| |
