33-rasm.
Neksiya avtomobilining o‘t oldirish tizimi umumiy sxemasi.
278
kuchlanishli elektr yurituvchi kuch (EYUK) xosil bo‘ladi va shu tufayli yondirish
svechasi elektrodlari orasidan elektr uchqun o‘tadi.
Birlamchi tok zanjiri uzilganda yondirish g‘altagini birlamchi cho‘lg‘amida
ham 200...400V o‘z-o‘zini induksiyalash EYUK toki xosil bo‘lib, uning yo‘nalishi
ikkilamchi cho‘lg‘amdan chiqgan tokga qarama- qarshi bo‘ladi. Shuning uchun bu
tok ochilib turgan uzgich kontaktlari orasidan uchqunlanib o‘tishiga olib ketadi,
natijada ular tez-tez kuyib, kichik kuchlanishli tokni o‘tkazishi mumkin.
Kontaktlarga paralel ulab qo‘yilgan kondensator S1 o‘z-o‘zini induksiyalash
EYUKni o‘ziga qabul qilib kontaklarni kuyishdan saqlaydi. Undan keyin
kondensa- tordagi tok birlamchi cho‘lg‘am orqali zryadsizlanishi natijasida
ikkilamchi cho‘lg‘amda tok xosil bulishiga olib keladi. Bu zaradsizlanish indukitiv
fazasini uzoqroq davom etishiga olib keladi, bu xol o‘z navbatida aralashmani
yaxshiroq yonishini ta’minlaydi.
Kontaktli va kontaksiz o‘t oldirish tizimi asboblarining tuzilishi va
ishlashi.
Dvigatellarni takomillashtirish yo‘nalishi, ularni tejamliligini oshirish va
1kVt quvvatga to‘g‘ri keladigan massasini kamaytirish bilan bir qatorda,
aylanishlar chastotasi va silindrlarda yonilg‘i-havo aralashmasini siqish darajasini
tobora ortib borishi bilan ham tavsiflanadi. Zamonaviy dvigatellarda aylanishlar
chastotasi 5000-8000 min
-1
ga yetgan, yonilg‘i aralashmasini siqish darajasi
hozirgi kunda 7,08,5 ni tashkil qilayotgan bo‘lsa, kelajakda bu ko‘rsatkichni 9,0-
10,0 va undan yuqoriroq qiymatlarga ko‘tarish mo‘ljallanmoqda. Aylanishlar
chastotasi va siqish darajasining bu tarzda oshishi, yonilg‘i me’yorida o‘t olishini
ta’minlash uchun, o‘t oldirish sistemasining ikkilamchi kuchlanishini sezilarli
darajada oshirilishini talab qiladi. Bundan tashqari, dvigatellar tejamliligini
oshirishga intilish ularda, aksariyat holda, suyuqlashtirilgan yonilg‘i aralashmasini
ishlatishga majbur qiladi. Suyuqlashtirilgan yonilg‘i aralashmasini ishonchli
ravishda o‘t oldirish uchun o‘t oldirish shamining elektrodlari orasidagi tirqishni
kattalash- tirish, ya’ni uchqun uzunligini va quvvatini oshirish kerak bo‘ladi.
Hozirgi zamon dvigatellarida o‘t oldirish shamining elektrodlari orasidagi tirqish
0,8-1,2mm ni tashkil qiladi. Demak, dvigatelning tejamli ishlashini ta’minlash
uchun ham ikkilamchi kuchlanish qiymatini oshirish zarur.
Shunday qilib, aylanish chastotasi va tirqish darajasi katta bo‘lgan, tejamli
ishlaydigan hozirgi zamon dvigatellariga o‘rnatiladigan o‘t oldirish sitemasiga
ancha yuqori talablar qo‘yiladi. Xususan:
-
ikkilamchi kuchlanish qiymatini oshirish bilan birga ishonchlilik
darajasini va xizmat muddatini ko‘tarish;
-
uchqunli razrad energiyasining qiymati, dvigatelning hamma
rejimlarida yonilg‘i aralashmasini ishonchli o‘t oldirish uchun yetarli bo‘lishi
kerak (15...50mDj va undan ortiq);
279
-
turli xil ekspluatasiya sharoitlarida (o‘t oldirish shamlarining
ifloslanishi, atrof muhit haroratining o‘zgarishi, tok manbai kuchlanishining
kamayib-ortishi va hokazo) barqaror uchqun hosil bo‘lishini ta’minlash;
-
hamma elementlar katta mexanik yuklamalar ta’sirida barqaror
ishlashini ta’minlash.
Kontaktli (klassik) o‘t oldirish sistemasi yuqoridagi talablarga ko‘p
jihatidan javob bera olmaydi. Chunki, unda ikkilamchi kuchlanishni oshirishning
amalda yagona yo‘li uzilish toki
Iu
qiymatini oshirishdir. Ammo uzilish tokining
4,0-4,5 A dan ortishi, uzgich kontaktlari kuyishiga va tezda ishdan chiqishiga olib
keladi. Zamonaviy dvigatellarda o‘t oldirish jarayonining ishonchliligini oshirish
talabi yangi turdagi o‘t oldirish tizimlarini yaratilishiga olib keldi.
Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimi. O‘t oldirish sistemasi avj
oldiradigan ikkilamchi kuchlanishni oshirish yo‘llaridan biri, birlamchi tok zanjirni
uzish uchun boshqaruvchi kalit vazifasini bajaruvchi yarim o‘tkazgich asboblarini
ishlatishdir. Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimi, yarim o‘tkazgichlar ishlatilgan
birinchi sistemalar qatoriga kiradi. Uning umumiy sxemasi 34-rasmda keltirilgan.
Uzgich kontaktlari K tranzistor VT ning baza zanjiriga, o‘t oldirish g‘altagining
(O‘OG‘) birlamchi chulg‘ami esa tranzistorning emmiter-kollektor zanjiriga
ulangan. Tranzis-torni yuqori kuchlanish ta’siridan saqlash uchun kontakt-
tranzistorli o‘t oldirish sistemalarida o‘t oldirish g‘altagi transformator sxemasi
bo‘yicha, ya’ni chulg‘amlari bir-biridan to‘la ajralgan holda o‘raladi. Kontaktli o‘t
oldirish sistemasiga tranzistor ulanishi, kontaktlarning ishlash sharoitini
yengillashtiradi, chunki bu holda kontaktlardan qiymati katta bo‘lmagan (-1,0 A
gacha) tranzistorni boshqarish toki
Ib
o‘tib, birlamchi zanjir toki esa tranzistorning
emitter- kollektor o‘tish joyidan o‘tadi.
34-rasm. Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimining umumiy sxemasi.
Birlamchi tok zanjiriga akkumulator batareyasi AB, o‘t oldirish kaliti
O‘OK va qo‘shimcha qarshilik Rq ulangan. O‘t oldirish kaliti ulanib va uzgich
280
kontaktlari tutashganda, tranzistor VT ning bazasi emitterga nisbatan manfiy
potensialga ega bo‘ladi. Bu holda, tranzistorning emitter-kollektor o‘tish joyining
qarshiligi eng kichik qiymatga ega bo‘ladi (~ 0,15 Om). Uzgich kontaktlari
uzilganda, tranzistor baza tokining zanjiri ham uziladi, natijada, baza va emitter
potensiallar ayirmasi nolga teng bo‘lib qoladi, emitter-kollektor o‘tish joyining
qarshiligi keskin ortadi va tranzistor yopiladi. Tranzistorning yopilishi o‘t oldirish
g‘altagining birlamchi chulg‘amidan o‘tayotgan tok
Ii
zanjirining uzilishiga olib
keladi va bu, ikkilamchi chulg‘amda yuqori kuchlanish induksiyalanishini
ta’minlaydi.
Birlamchi zanjir toki
|
