296
Mehanik (pog‘onali) kuch uzatmaning ko‘p tarqalgan tizimlari 1-rasm, a, b,
v larda ko‘rsatilgan. Agarda avtomobil' takomillashgan yo‘l
sharoitida
harakatlanishiga mo‘ljallangan bo‘lsa, odatda, dvigatelning burovchi momenti,
etakchi bo‘lib hisoblangan ketingi yoki oldingi etakchi ko‘prikning yarim o‘qlari
orqali ularning g‘ildiraklariga uzatiladi. Burovchi
moment ketingi etakchi
g‘ildiraklarga uzatilganda oldingi g‘ildiraklari, boshqariluvchi vazifasini o‘taydi.
(rasmda a, b). Mabodo burovchi moment oldingi etakchi ko‘prik yarim o‘qlari
orqali uning g‘ildiraklariga uzatilsa unda old ko‘prik, ham etakchi va
boshqariluvchi bo‘lib hizmat qiladi (rasmda v ).
Bunday avtomobillar kuch
uzatmasining shartli g‘ildiraklar belgisi 4H2 bo‘lib, to‘rtta g‘ildirakdan faqat
ikkitasi etakchi ekanligini bildiradi, rasmning a) ko‘rinishida DAMAS, VAZ-2101
«Jiguli», GAZ-24 «Volga», GAZ-53 A, ZIL-130, MAZ-5335
avtomobillarga
taalluqli kuch uzatmalarning tizim chizmasi tasvirlangan. Bunda burovchi moment
dvigatel' 1 dan ilashish muftasi 2 orqali, uzatmalar qutisi 3 ga o‘tadi. Uzatmalar
qutisida, burovchi momentning kattaligi yo‘l sharoitiga bog‘lik holda kerakligicha
o‘zgartiriladi. Keyinchalik kardanli uzatma 4 yordamida ketingi etakchi ko‘prik 5
ning ichida
joilashgan asosiy uzatma, burovchi momentni yanada kuchaitirgan
holda differencial mehanizm va yarim o‘qlar orqali etakchi g‘ildiraklarga
etkazib
beradi.
297
Avtomobil' transmissiyalariniyng sxemasi
Rasmni b) ko‘rinishida ZAZ-968 «Zaporojec» kuch uzatmasining tizmali
chizmasi berilgan. Bunda kuch uzatma avtomobilning orqa qismida dvigatel' 1
bilan birga bir blokda joylangan bo‘lib, ularga ilashish muftasi 2, uzatmalar qutisi
3, etakchi ko‘prik 5 ning ichida joilashgan asosiy uzatma, differencial mehanizmi
va yarim o‘qlar kiradi.
Rasmning v) ko‘rinishi TIKO, NEKSIYA, VAZ-2108, 2109 «Jiguli»
yoki Moskvich-2141 zamonaviy engil avtomobillarga mansub bo‘lib,
bunda esa
avtomobilning old qismida o‘rnatilgan dvigatel' kuch uzatma bilan bir butun qilib
yig‘ilgan holda joylashtirilgan.
Hozirgi paitda, aralashgan, ya’ni gidromehanikli
uzatmalar qutisiga ega
bo‘lgan kuch uzatmali avtomobillar keng qo‘llanilmoqda. Bunday kuch uzatmalar
tarkibiga, albatta gidromehanik va pog‘onali mehanik uzatmalar qutisi kiradi.
Bunda ilashish muftasi 2 (rasmda a) o‘rniga gidrotransformator qo‘yilgan bo‘lib,
undan o‘tayotgan burovchi moment pog‘onali mehanik uzatmalar qutisida friksion
mehanizmlarning o‘z-o‘zidan qo‘shilishi tufaili burovchi moment o‘zgartirilib
beriladi. Bundai aralashgan (gidromehanik) tizimga ega bo‘lgan avtomobillar
turkumiga ZIL-111, ZIL-114
engil avtomobili, BelAZ-540 yuk avtomobili yoki
LiAZ-677 avtobuslari kiradi. Gidromehanik kuch
uzatmali engil avtomobillar
G‘arbiy Evropa va Yaponiya avtomobil' firmalarida ishlab chiqarilaetgan nafaqat
katta va o‘rta litrajli, balki litraji 1000 sm3 dan ortiq bo‘lmagan kichik litrajli engil
avtomobillarda ham qo‘llanilmoqda. Masalan, «Ostin-mini», «Daihotsu-sharadu»,
«Nissan-Mikuru» va «Suzuki Svift».
