Nazorat uchun savollar:
1.
Nizo turlari, nizolarning oldini oluvchi va hal qilishga
yondashishlar haqida tushuntiring.
2.
Nizolarning subyektiv xususiyatlari va pedagogik-psixolo-
gik asoslari qanday?
3.
Pedagogik-psixologik konfliktologiyani nazariy tahlil qi-
lishdagi dastlabki xulosalar qanday bo‘ladi?
4.
Nizoli vaziyat ishtirokchilarining turli himoyalanish shakl-
larini tushuntiring.
36
5.
Nizoning rivojlanish bosqichlari haqidagi bilim va tasav-
vurlarni oshirish usullarini ayting.
5-mavzu. KONFLIKT SIGNALLARI
Reja:
1.
Konflikt signallari va konfliktning to‘la namoyon bo‘lishi.
2.
Konflikt signallari: inqiroz, tomonlar orasidagi tanglik,
tushunmovchilik, xasadgo‘ylik, insidentlar, diskomfort va ular
haqida ma’lumot.
3.
Konfliktli vaziyat, insident va konflikt oldi holatlarni hal
etish.
Tayanch tushunchalar:
konflikt signallari, kelishmovchilik,
inqiroz, o‘zaro tushunmaslik, hasadgo‘ylik, g‘ayirlik, ayirma-
kashlik, tomonlar orasidagi tanglik, tushunmovchilik, insidentlar,
diskomfort, zo‘ravonlik, tahdid, shantaj, o‘zini emotsional tinch-
lantirish, parallel fikrlar, voqealarni taqqoslash, o‘lchash, fikrni
jamlash.
Konfliktning boshlanishini ko‘rsatadigan signallarni kuzatish
pedagogik jihatdan muhim. O‘qituvchi amaliyotida konfliktli va-
ziyatni tahlil qilishda voqeaga real yondashishi kerak. O‘qituvchi
konflikt signallarini sezmasa, ziddiyatli vaziyat davom etaveradi,
uzoq davom etadigan shaklga kiradi va jamoa hayotiga salbiy
ta’sir qiladi. Bugungi kunda nizolar pedagogikada e’tiborsiz qol-
dirib bo‘lmaydigan va unga alohida e’tibor berish kerak bo‘lgan
juda muhim hodisa sifatida qaralmoqda. Jamoa ham, shaxs
ham nizosiz rivojlana olmaydi, ziddiyatlarning mavjudligi nor-
mal rivojlanish ko‘rsatkichidir.
Konfliktni shaxsga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning samarali
vositasi sifatida ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, olimlar nizoli vaziyat-
larni yengish faqat maxsus psixologik-pedagogik bilimlar va ularga
mos keladigan ko‘nikmalar asosida amalga oshirilishini ta’kidlay-
dilar. Ayni paytda, ko‘plab o‘qituvchilar har qanday konfliktni
o‘zlarining ta’lim ishlarida muvaffaqiyatsizlikka duchor bo‘lgan
hodisa sifatida salbiy baholaydilar. Aksariyat o‘qituvchilar hanuz-
37
gacha «konflikt» so‘ziga nisbatan ehtiyotkor munosabatni saqlab
kelmoqdalar, ularning fikriga ko‘ra bu tushuncha munosabatlar-
ning yomonlashuvi, intizomning buzilishi, ta’lim jarayoni uchun
zararli hodisa bilan bog‘liq. Ular har qanday usul bilan to‘qnashuv-
lardan qochishga intilishadi va agar mavjud bo‘lsa, ikkinchisining
tashqi ko‘rinishini o‘chirishga harakat qilishadi.
Ko‘pgina olimlarning fikriga ko‘ra, ziddiyat – bu shaxsiy mu-
nosabatlarning umumiy qabul qilingan me’yorlar bilan to‘qnashuvi
natijasida paydo bo‘ladigan keskin vaziyat. Boshqalar konfliktni
odamlarning o‘zaro ta’sirlanish holati yoki ikkala ziddiyatli to-
monlar tomonidan bir-birini istisno qiladigan yoki erishib bo‘lmay-
digan maqsadlarni ko‘zlashi yoki o‘zaro munosabatlarida mos
kelmaydigan qadriyat va me’yorlarni amalga oshirishga intilish
holati, odamlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan tavsiflanadigan
bunday qarama-qarshilik deb ta’riflaydilar. Har qanday o‘quvchilar
guruhida, o‘rta maktab o‘quvchilarida juda murakkab psixologik
muhitni yaratadigan hodisa, ayniqsa, tanqidiy vaziyat sifatida o‘tkir
hissiy tajribalar bilan bog‘liq bo‘lgan yechilmaydigan ziddiyat
sifatida, ya’ni subyekt o‘z hayotining ichki ehtiyojlarini anglay
olmaydigan holat; tashqi, obyektiv berilgan qarama-qarshiliklarni
keltirib chiqaradigan ichki kurash sifatida, motivlarning butun tizi-
midan norozilikni keltirib chiqaradigan davlat sifatida, ehtiyojlar va
ularni qondirish imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyat sifatida.
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilishimiz mumkinki,
uzoq vaqt davomida nizolarning mohiyati va sabablari to‘g‘risida
umumiy qarashlar mavjud emas edi; qarama-qarshiliklar mavjud-
ligining o‘zi tan olinmadi; ziddiyatlarning mavjud bo‘lishining
o‘zi pedagogik tizimning normal ishlashiga xalaqit beradigan va
uning tarkibiy buzilishlarini keltirib chiqaradigan salbiy hodisa
sifatida qabul qilindi.
O‘smirlar o‘rtasida yuzaga keladigan ziddiyatlar har doim
ham nizolarga olib kelmasligi aniqlandi. Mohir va sezgir pedago-
gik yetakchilik qarama-qarshilikning konfliktga aylanib ketishini
yoki munozaralarda va bahslarda o‘z yechimini topishini aniqlay-
di. Konfliktni muvaffaqiyatli hal qilish ba’zan o‘qituvchining
38
unga nisbatan tutgan pozitsiyasiga bog‘liq (avtoritar, neytral,
nizolardan qochish, nizoga maqsadga muvofiq aralashish).
Konfliktni boshqarish, uning rivojlanishini bashorat qilish va
uni hal qilish - bu pedagogik faoliyat uchun o‘ziga xos
«xavfsizlik texnikasi».
Konfliktni hal qilishga tayyorgarlik ko‘rishning ikkita yon-
dashuvi mavjud:
1.
Mavjud ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganish;
2.
Ikkinchisi - nizolarning rivojlanish qonuniyatlari va ular-
ni oldini olish va bartaraf etish usullari haqidagi bilimlarni
o‘zlashtirish.
Talabalar ziddiyatlariga pedagogik aralashuvning muvaffa-
qiyati O‘qituvchining pozitsiyasiga bog‘liq, kamida to‘rtta posit-
siya bo‘lishi mumkin:
•
|
