Nazorat uchun savollar:
1. Konfliktlarni boshqarishning boshqa fanlar bilan
aloqalarini tushuntiring.
2. «Nizo» va «Pedagogik ziddiyat» ga o‘zingizning ta’rifin-
gizni bering.
13
3. Qaysi usul nizolarni hal qilishning asosiy strategiyasi va
taktikasini ko‘rib chiqadi?
4. Pedagogik konfliktologiya pedagogika fanining ama-
liyotga yo‘naltirilgan yo‘nalishi sifatida nimani ko‘rib chiqadi?
3-mavzu.
KONFLIKT INSON HAYOTINING AJRALMAS
TARKIBI SIFATIDA. KONFLIKTOGENLAR.
Reja:
1. Konflikt inson hayotining ajralmas tarkibi ekanligi haqida.
2. Bolalar va kattalarning turli nizolar va ziddiyatlar bilan
to‘qnashuvi.
3. Konflikt vaziyatlarning kelib chiqishida “konfliktogen”
larning o‘rni.
4. Konfliktogen - konfliktga imkon beruvchi, konflikt uchun
sharoit yaratuvchi sifatida.
Tayanch tushunchalar:
konfliktogenlar, zo‘ravonlik, kuch
ishlatish, zo‘rlik qilish, odat, inson, mehrliroq bo‘lish, manfaat,
muhofaza qilish, yoqtirish, bola, yigit, do‘pposlash, nizo, ilk
bolalik, tabiiy, piching qilish, bolalik davri, kelishmovchilik, his-
tuyg‘ular, jizzakilik, hovliqmaslik.
Muloqot – bu odamlarning jamiyat a’zolari sifatida boshqa
odamlar bilan o‘zaro munosabatlarining o‘ziga xos shakli; odam-
larning ijtimoiy munosabatlari muloqotda amalga oshiriladi. Mu-
loqotda uchta o‘zaro bog‘liq tomonlar mavjud:
- muloqotning kommunikativ tomoni odamlar o‘rtasida
ma’lumot almashishdan iborat;
- interfaol tomon odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni
tashkil etishdan iborat;
- muloqotning pertseptiv tomoni aloqa sheriklari tomonidan
bir-birlarini idrok etish va shu asosda o‘zaro tushunish asoslarini
o‘rnatish jarayonini o‘z ichiga oladi.
Aloqa protsedurasida quyidagi bosqichlar ajratiladi:
1. Muloqotga bo‘lgan ehtiyoj.
14
2. Muloqot maqsadida aloqa sharoitida yo‘nalish.
3. Suhbatdoshning shaxsiyatiga yo‘nalish.
4. Xabaringiz tarkibini rejalashtirish.
5. Inson ongsiz ravishda (ba’zan ongli ravishda) o‘ziga xos
vositalarni, o‘zi ishlatadigan iboralarni tanlaydi, qanday gapirish,
o‘zini qanday tutish kerakligini hal qiladi.
6. Suhbatdoshning javobini idrok etish va baholash, teskari
aloqa o‘rnatish asosida aloqa samaradorligini nazorat qilish.
7. Yo‘nalishni, uslubni, aloqa usullarini tuzatish.
Muloqot – bu o‘zaro tushunishga olib keladigan ikki tomonla-
ma ma’lumot almashish jarayoni. Lotin tilidan tarjima qilingan
«aloqa» «umumiy, hamma bilan birgalikda» degan ma’noni ang-
latadi. Agar o‘zaro tushunishga erishilmasa, demak, aloqa amalga
oshirilmagan bo‘ladi. Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishiga
ishonch hosil qilish uchun siz odamlar sizni qanday tushunganlik-
lari, sizni qanday qabul qilganliklari, muammo bilan qanday alo-
qasi borligi haqida fikr-mulohazalaringiz bo‘lishi kerak. Samarali
muloqot quyidagilar bilan tavsiflanadi: sheriklar o‘rtasida o‘zaro
tushunishga erishish, vaziyatni va aloqa mavzusini yaxshiroq ang-
lash (vaziyatni tushunishda katta ishonchga erishish muammolarni
hal qilishga yordam beradi, resurslardan optimal foydalanish bilan
maqsadlarga erishishni ta’minlaydi). Kommunikativ kompetentsiya
shaxslararo o‘zaro munosabatlarning muayyan vaziyatlarida
samarali aloqani o‘rnatish uchun zarur bo‘lgan ichki resurslar tizi-
mi sifatida qaraladi. Noto‘g‘ri muloqotning sabablari quyidagilar
bo‘lishi mumkin:
- stereotiplar - shaxslar yoki holatlar to‘g‘risida soddalashti-
rilgan fikrlar, natijada odamlarni, vaziyatlarni, muammolarni
obyektiv tahlil qilish va tushunish yo‘q;
- «oldindan o‘ylab topilgan tushunchalar» - o‘z qarashlariga
zid bo‘lgan hamma narsani, yangi, g‘ayrioddiy narsalarni rad
etish tendentsiyasi;
- odamlar o‘rtasidagi yomon munosabatlar;
- suhbatdoshning e’tibor va qiziqishi yetishmasligi;
15
- faktlarni e’tiborsiz qoldirish, ya’ni yetarli miqdordagi
faktlar bo‘lmagan taqdirda xulosalar chiqarish odati;
- bayonotlarni tuzishda xatolar: so‘zlarni noto‘g‘ri tanlangan-
ligi, xabarning murakkabligi, zaif ishonuvchanligi, mantiqsizligi
va boshqalar;
- aloqa strategiyasi va taktikasini noto‘g‘ri tanlash.
Aloqa strategiyalari:
ochiq va yopiq aloqa;
monologik - dialogik;
rolga asoslangan ( ijtimoiy rolga asoslangan ) - shaxsiy (yurak-
dan muloqot).
Ochiq muloqot - bu sizning nuqtai nazaringizni to‘liq ifoda
etish istagi va qobiliyati, boshqalarning pozitsiyalarini hisobga
olishga tayyorlik.
Yopiq aloqa - o‘z nuqtai nazaringizni, munosabatingizni,
mavjud ma’lumotlarni aniq ifoda etishni istamaslik yoki qobili-
yatsizlik.
Yopiq aloqa vositalaridan foydalanish quyidagi hollarda
oqlanadi:
1) agar subyektning vakolatlari darajasida sezilarli farq
bo‘lsa va «past tomon»ning vakolatlarini oshirish uchun vaqt va
kuch sarflash befoyda bo‘lsa;
2) nizoli vaziyatlarda dushmanga his-tuyg‘ularingizni va
rejalaringizni ochish maqsadga muvofiq emas.
Ochiq aloqalar subyekt pozitsiyalarining o‘ziga xosligi (fikrlar,
fikrlar almashinuvi) emas, balki taqqoslash imkoniyati mavjud
bo‘lsa samarali bo‘ladi. «Bir tomonlama so‘roq» - bu yarim yopiq
muloqot bo‘lib, unda odam boshqa odamning pozitsiyasini bilib
olishga harakat qiladi va shu bilan birga, o‘z pozitsiyasini oshkor
qilmaydi. «Muammoning histerik taqdimoti» - odam o‘z his-
tuyg‘ularini, muammolarini, sharoitlarini ochiq aytadi, boshqa
odam «boshqalarning sharoitlariga kirishni», «chiqishlar» ni ting-
lashni xohlaydimi yoki yo‘qmi degan savolga qiziqmaydi. Muloqot
turlari: «Niqoblar bilan aloqa qilish» - rasmiy muloqot, suhbat-
doshning shaxsiy xususiyatlarini tushunish va hisobga olish istagi
16
paydo bo‘lmaganda, tanish niqoblardan foydalaniladi (xushmuo-
malalik, zo‘ravonlik, befarqlik, kamtarlik, rahm-shafqat va bosh-
qalar) – haqiqiy his-tuyg‘ularni, suhbatdoshga bo‘lgan munosa-
batni Yashirishga imkon beruvchi mimika, imo-ishoralar, standart
iboralar to‘plami. Shaharda suhbatdoshni «panjara» qilish uchun
odamlar bir-birlariga keraksiz ravishda «tegmasliklari» uchun,
ba’zi hollarda hatto maskalar bilan aloqa qilish kerak. Boshqa
odam zarur yoki xalaqit beradigan narsa sifatida baholanganda,
ibtidoiy aloqa: agar kerak bo‘lsa, ular faol ravishda aloqa qilishadi,
agar u xalaqit bersa, ular itarib yuborishadi yoki agressiv qo‘pol
so‘zlar paydo bo‘ladi.
Agar ular suhbatdoshdan xohlagan narsalarini olishsa, ular
unga bo‘lgan qiziqishni yo‘qotadilar va yashirmaydilar.
Rasmiy-rolli muloqotda agar ikkala aloqa mazmuni va vosi-
talari tartibga solinsa, suhbatdoshning shaxsini bilish o‘rniga,
uning ijtimoiy roli to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladilar.
Suhbatdoshning shaxsiyati, fel-atvori, yoshi, kayfiyati xusu-
siyatlari e’tiborga olinadigan, ammo ishning manfaatlari mumkin
bo‘lgan shaxsiy farqlardan ko‘ra muhimroq bo‘lgan ishbilarmon-
lik aloqasi.
Ma’naviy do‘stlarning shaxslararo muloqoti, har qanday
mavzuga tegishingiz mumkin bo‘lganida so‘zlardan foydalanishga
majbur bo‘lmaysiz - do‘stingiz sizni mimika, harakatlar, intonate-
siya bilan tushunadi. Bunday muloqot har bir ishtirokchi suhbat-
dosh obraziga ega bo‘lganda, uning shaxsiyati, qiziqishlari, e’ti-
qodlari, munosabatini bilganda, uning reaksiyalarini oldindan ko‘ra
bilgandagina mumkin.
Manipulyativ muloqot suhbatdoshning shaxsiy xususiyatla-
riga qarab turli xil texnikalar (xushomad qilish, qo‘rqitish, «ko‘z-
ga chang sepish», aldash, mehr-oqibat namoyishi) yordamida
suhbatdoshdan foyda olishga qaratilgan.
Dunyoviy aloqa. Dunyoviy aloqaning mohiyati uning ma’no-
sizligidadir, ya’ni odamlar o‘zlarining fikrlarini emas, balki bunday
hollarda aytilishi kerak bo‘lgan narsalarni aytadilar; bu aloqa
yopiq, chunki u yoki bu masala bo‘yicha odamlarning qarashlari
17
hech qanday ahamiyatga ega emas va aloqa mohiyatini belgila-
maydi.
Pedagogik muloqot – bu o‘ziga xos aloqa shakli bo‘lib, u
o‘ziga xos xususiyatlarga ega va shu bilan birga, odamlarning
boshqa odamlar bilan, shu jumladan, kommunikativ, interaktiv
va idrok etuvchi tarkibiy qismlar bilan o‘zaro aloqasi shakli
sifatida muloqotga xos bo‘lgan umumiy psixologik qonunlarga
bo‘ysunadi. Pedagogik aloqa - bu ta’lim va tarbiya maqsadi va
vazifalarini amalga oshirishni ta’minlaydigan, o‘qituvchi va
o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning xususiyatini belgilay-
digan vosita va usullarning to‘plamidir.
Mashhur psixolog V.A.Kan-Kalik quyidagi pedagogik mulo-
qot uslublarini ajratib ko‘rsatadi: - O‘qituvchining yuqori kasbiy
munosabatlari, umuman, uning pedagogik faoliyatiga munosabati
asosidagi muomala; - do‘stona xulq-atvorga asoslangan muloqot.
Bu umumiy ish uchun ehtirosni taxmin qiladi. O‘qituvchi
maslahatchi, katta do‘st, qo‘shma ta’lim tadbirlarining ishtirok-
chisi rolini o‘ynaydi.
- Muloqot-masofa – bu pedagogik muloqotning eng keng
tarqalgan turlaridan biri. Bunday holda, munosabatlar doimo
barcha sohalarda kuzatiladi:
o‘qitishda - hokimiyat va kasbiy mahoratga, ta’limda -
hayotiy tajriba va yoshda.
Ushbu uslub o‘qituvchi va talaba munosabatlarini shakllan-
tiradi. Ammo bu o‘quvchilar o‘qituvchini tengdosh sifatida qabul
qilishi kerak degani emas.
- Muloqot-qo‘rqitish muloqotning salbiy shakli bolib, g‘ayri-
insoniy, undan foydalanadigan o‘qituvchining pedagogik nomu-
vofiqligini ochib berish.
- Ommaboplikka intilayotgan yosh o‘qituvchilar uchun xos
bo‘lgan muloqot-noz qilish. Bunday aloqa faqat yolg‘on, arzon
ishonchni ta’minlaydi.
Ko‘pincha pedagogik amaliyotda, ulardan biri hukmronlik
qilganda, u yoki bu nisbatda uslublarning kombinatsiyasi mavjud
boladi. Pedagogik muloqot uslublarining ishlab chiqilgan tasnif-
18
lari orasida M. Talen tomonidan taklif qilingan o‘qituvchilarning
kasbiy pozitsiyalari tipologiyasi ajralib turadi.
I model «Suqrot». Bu o‘qituvchi, munozarali bahslar va
munozaralar uchun ataylab ularni sinfda qo‘zg‘atadigan obro‘ga
ega. Unga individualizm, doimiy qarama-qarshilik tufayli ta’lim
jarayonidagi nomuvofiqlik xosdir; talabalar o‘z pozitsiyalarini hi-
moya qilishni kuchaytiradilar, ularni himoya qilishni o‘rga-
nadilar.
II model «Guruh muhokamasi rahbari». Ta’lim jarayonida
asosiy narsa - kelishuvga erishish va talabalar o‘rtasida o‘zaro
hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, vositachilik rolini o‘z zimmasiga
olishdir, u uchun munozara natijalaridan ko‘ra demokratik
rozilikni izlash muhimroqdir.
III model «Magistr». O‘qituvchi so‘zsiz nusxalashga bo‘y-
sungan holda, birinchi navbatda, ta’lim jarayonida emas, balki
umuman hayot bilan bog‘liq holda namuna sifatida harakat
qiladi.
IV model «Umumiy». U har qanday noaniqlikdan qochadi,
qat’iy talabchan, itoatkorlikka qat’iy erishadi, chunki u har doim
va hamma narsada u haqli deb hisoblaydi, talaba armiya yollov-
chisi singari berilgan buyruqlarga shubhasiz bo‘ysunishi kerak.
Tipologiya muallifining so‘zlariga ko‘ra, ushbu uslub pedagogik
amaliyotda birlashtirilganidan ham keng tarqalgan.
V model «Menejer». Radikal yo‘naltirilgan maktablarda
keng tarqalgan uslub, samarali sinf faoliyati muhiti bilan bog‘liq
bo‘lib, ularning tashabbusi va mustaqilligini rag‘batlantiradi.
O‘qituvchi har bir talaba bilan hal qilinayotgan muammoning
ma’nosini, sifat nazorati va yakuniy natijani baholashni muho-
kama qilishga intiladi.
VI model «Murabbiy». Sinfdagi muloqot muhiti korporativ
ruh bilan to‘lib toshgan. Talabalar bu holatda bitta jamoaning
o‘yinchilariga o‘xshaydilar, bu yerda har biri alohida sifatida
ahamiyatga ega emas, lekin ular birgalikda ko‘p ish qilishlari
mumkin. O‘qituvchiga guruh harakatlarining ilhomlantiruvchisi
19
roli beriladi, ular uchun asosiy narsa yakuniy natija, yorqin
muvaffaqiyat, g‘alaba.
VII «Yo‘riqnoma» modeli. Yuradigan ensiklopediyaning
mujassamlangan tasviri. Lakonik, aniq, cheklangan. U barcha
savollarga
javoblarni,
shuningdek,
savollarning
o‘zlarini
oldindan biladi. Texnik jihatdan beg‘ubor va shuning uchun
ko‘pincha zerikarli bo‘ladi. M. Talen tipologiyaga xos bo‘lgan
asosga ishora qiladi: O‘qituvchi rolni o‘quvchilar talablaridan
emas, balki o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqib tanlashi. O‘qituvchi
temperamentga ko‘ra odamlar xolerik, sangvinik, flegmatik va
melanxoliklarga bo‘linishini bilishi kerak va talabalar va
hamkasblar bilan muloqotda buni, albatta, hisobga olish kerak.
Xolerik odamlar faol, maqsadga muvofiq, hissiy, ehtirosli, jasur,
murosasiz. Ularni cheklashmaydi, so‘zlari va harakatlarida
shoshqaloqlik qilishadi, ular ko‘pincha nizolarga borishadi.
Kayfiyat va ishlashning keskin o‘zgarishini boshdan kechirish.
Odatda notinch va shoshqaloq. Bunday odamlar aniqlik va
aniqlik bilan ajralib turadi. Ular tortishuvda o‘jar, topqir, ammo
xafa emas va murosasiz. Sangvinik odamlar tezkor, tezyurar,
optimistik va moslashuvchan, oson va murosaga ega. Yoqtirish
va yoqtirishda beqaror, qarorlarni tez qabul qilish. O‘zgaruvchan
vaziyatlarga osongina moslashadi. Ular xushmuomala va boshqa-
larni tinglashni biladilar. Ajoyib suhbatdoshlar. Flegmatik odam-
lar sokin, o‘zini tutib turadigan, sabrli, tinch, barqaror. Ularning
asosiy sifati o‘z-o‘zini yo‘naltirishdir. Ular osoyishta va sovuq-
qon, ishbilarmonlikda izchil va batafsil, sabrli, yoqtirish va
yoqmaslikda barqaror, maqtashga befarq. Ular uchun suhbatdosh
bilan hissiy aloqani o‘rnatish qiyin, chunki ularning mulohazalari
odatda kechiktiriladi. Ular pragmatik va agar ular boshqa odam
uchun haqiqiy qiziqish bo‘lmasa, muloqotdan qochishadi. Melan-
xolik odamlar yuqori hissiyotlarga, aks ettirishlarga, yuqori
sezuvchanlik va charchoqqa moyil. O‘zlarining fikrlari va tajri-
balari dunyosiga singib ketgan. Stressli vaziyatda ular ko‘pincha
chalkashlik va sustlik holatiga tushadilar. Asosiy xususiyat –
tashqi dunyoga nisbatan yuqori sezuvchanlik. Ular uyatchan,
20
shubhali, teginish qiyin. Boshqa odamlar bilan aloqa qilish, ular
uchun o‘zlariga qaytish istagi bilan birga, maxfiylik bilan ham
qiyinlashadi. Shu bilan birga, «toza» psixotiplar hayotda deyarli
topilmasligini yodda tutish kerak. Har bir inson bu belgilarning
aralashmasidir.
Shuning uchun siz shaxsning qaysi turida ustun turishini
aniqlashga harakat qilishingiz va shunga ko‘ra u bilan aloqani
o‘rnatishingiz kerak. O‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi munosa-
batlarda tarbiyalanuvchilarning xususiyatlariga nisbatan haqiqiy
qiziqish va bilim ko‘rsatishni o‘rganish muhimdir. Ular bilan
muloqot qilish jarayonida o‘qituvchi ularning turli xil psixologik
reaktsiyalari va xatti-harakatlari bilan uchrashadi. Suhbatdoshlar-
ning mavhum turlarining tasnifi ajratiladi - ular bilan aloqa qilish
uchun muhim bo‘lgan xarakterli xususiyatlarga ega xayoliy psi-
xologik modellar. Suhbatdosh - darsdagi talaba yoki hamkasbi
quyidagi turlardan biriga mansub bo‘lishi mumkin. «Ahmoq
odam», «nigilist».
Nigilist ko‘pincha suhbat doirasidan tashqarida boladi, sabr-
siz, doimo hayajonlangan, o‘zining mavqei va tajovuzkor xulq-
atvori bilan ajralib turadi, suhbatdoshlar uning bayonotlariga qo‘-
shilmaydi.
«Nigilist» bilan o‘zini shunday tutish kerak:
sovuqqon, o‘ziga ishongan va yyetarlicha malakali bo‘ling;
yakuniy qarorga e’tibor bering;
barcha bahsli masalalarni oldindan muhokama qilish va u
bilan kelishish lozim;
uni o‘z tomoningizga torting, uning nuqtai nazarini ijobiy
tomonga yaqinlashtiring;
uning salbiy pozitsiyasining haqiqiy sabablarini bilish uchun
u bilan tez-tez shaxsiy suhbatlashing.
«Ijobiy odam».
Suhbatdoshning eng yoqimli turi xushmuomala va mehnat-
sevar. Muhokamani xotirjamlik bilan, oqilona olib borishga va
suhbat natijalarini birgalikda umumlashtirishga qodir. Bunday
21
suhbatdoshga quyidagicha munosabatda bo‘lish maqsadga muvo-
fiq:
alohida holatlarning nozik tomonlarini topish va birgalikda
ko‘rib chiqish;
suhbatning boshqa ishtirokchilari ushbu ijobiy yondashuvga
qo‘shilishlariga ishonch hosil qiling;
munozarali va qiyin vaziyatlarda undan yordam so‘rang;
suhbatdoshlar guruhida unga har qanday bo‘sh joyni taqdim
eting.
- Hamma narsani bil.
U hamma narsa haqida o‘z fikriga ega, hamma narsani
bilishiga ishonadi, har doim e’tibor talab qiladi.
U bilan muloqot qilishda quyidagi qoidalarga rioya qilganin-
giz ma’qul:
unga dostona munosabat taklif qiling;
unga boshqalar ham gapirishni xohlashlarini eslating;
undan boshqa suhbatdoshlarga yechim ustida ishlash imko-
niyatini berishini so‘rang;
uni oraliq xulosalarni shakllantirishga taklif qiling;
eng xavfli bayonotlar bilan boshqa ishtirokchilarga
o‘zlarining baholari va nuqtai nazarlarini ifoda etish imkoniyatini
bering;
ba’zan unga qiyin savollar bering, agar kerak bo‘lsa, o‘zingiz
javob bera olasiz.
«Chatterbox».
Ko‘pincha beparvolik va hech qanday sababsiz, u suhbatni
davom ettiradi, uning hujumlariga sarflagan vaqtiga e’tibor ber-
maydi.
U bilan muloqot qilishda quyidagi qoidalarga rioya qilish
yaxshiroqdir:
hamma narsani biladigan singari, uni o‘zingizga yoki boshqa
obro‘li kishiga yaqinroq qilib o‘tiring; u mavzuni tark eta boshla-
ganda, nutqi va suhbat mavzusi o‘rtasidagi bog‘liqlikni qanday
ko‘rishini so‘rab to‘xtating;
individual nutq vaqtini va butun suhbatni cheklash;
22
u muammoni teskari o‘girmasligiga ishonch hosil qiling.
«Qo‘rqoq».
U o‘ziga bo‘lgan ishonchning yetishmasligi bilan farq qiladi.
U jim turishga tayyor bo‘lib, uning fikriga ko‘ra, ahmoqona
ko‘rinishi mumkin bo‘lgan narsani aytishdan qo‘rqadi.
Unga mutanosiblik tuyg‘usini kuzatib, juda nozik muomala
qilish kerak;
unga oson savollar berish zarur;
yyetarlicha aniq gaplashishi uchun uning ko‘nglini ko‘taring;
unga xulosalarni shakllantirishda yordam bering;
uni masxara qilishga qaratilgan har qanday urinishlarni qat’i-
yan bostiring;
quyidagi kabi dalda beruvchi tillardan foydalaning: «
| 