Nazorat uchun savollar:
1. Agressiya va zo‘ravonlikning o‘zaro bog‘liqligi haqida
tushuncha bering.
2. Inson kayfiyatida agressiv holatlarning o‘sib borishi va
to‘planishini qanday izohlaysiz?
3.Agressiya inson xarakterida tug‘ma va tabiiy bir element
boladimi yoki yoqmi?
4.Ruhiy bezovtalik, depressiya, stress kabi holatlarni
izohlang.
57
II-bo‘lim. ODAMLAR O‘ZARO TA’SIRINING TURLI
SOHALARIDA KONFLIKTLAR
7-mavzu.
KONFLIKTLI VAZIYATDA G‘AZAB VA QAHR
Reja:
1. Konfliktli vaziyat va uning yuzaga chiqish sabablari.
2. Muzokaralar jarayonining bosqichlari haqida.
3.Samarali aloqa texnologiyalarining ahamiyati.
4. Pedagogik ziddiyatlarning xususiyatlari haqida
5. Konfliktli o‘zaro aloqada o‘zini o‘zi boshqarish usullari.
Tayanch tushunchalar:
g‘azab, qahr, blokbasterlar, triller,
xevi-metall musiqasi, beg‘amlik, qayg‘urmaslik, tepsa tebran-
maslik, mas’uliyatsizlik, muloyimlik, sabrsizlik, vasvasa, jahil-
dorlik, nomard, hamla, atom bombasi, dimlama, o‘t o‘chiruvchi,
snayper, haykal, jafokash, silsila, batut.
Muzokaralar jarayoni uchinchi tomonning (vositachining)
nizolarni hal qilishda ishtirok etishining asosiy va samarali shakl-
laridan biridir. Konfliktlarni boshqarishdagi bu jarayon mediat-
siya, professional yondashuv esa mediator deyiladi.
Qarama-qarshi tomonlarning muzokaralar jarayonida xatti-
harakatlarning psixologik asoslarini, ularning o‘zaro ta’sirining
psixologik mexanizmlarini bilish bu jarayonni muvaffaqiyatli
boshqarish shartlaridan biridir.
Muzokaralar jarayonining asosiy mazmuni to‘rt bosqich
bilan ifodalanishi mumkin (S.M. Emelyanov).
Tayyorgarlik bosqichi.
Ushbu bosqichda ziddiyatning mazmuni, nizolarning o‘zaro
ta’siri ishtirokchilari, sabablari, oqibatlari, yechimlari va boshqa-
lar haqida ma’lumotlar to‘planadi.
Muzokaralar boshlanishi.
Ushbu bosqichda o‘zaro ma’lumot almashish amalga oshiri-
ladi. Konflikt ishtirokchilari o‘z pozitsiyalarini bildiradilar, vazi-
58
yatni baholaydilar, muammoga yechimlar taklif qiladilar va ho-
kazo.
Qabul qilinadigan echimni izlash.
Ushbu bosqichda muammoni hal qilish variantlari muho-
kama qilinadi, nizoli tomonlarning pozitsiyalari va sabablari
aniqlanadi, murosaga kelish variantlari, konsensusga o‘tish yo‘l-
lari va boshqalar ishlab chiqilmoqda.
Muzokaralarni yakunlash.
Ushbu bosqichda shartnomaning tafsilotlari ko‘rsatiladi, maj-
buriyatlarni bajarish muddati belgilanadi, javobgarlik taqsimla-
nadi, nazorat shakllari belgilanadi va h.k.
Bularning barchasi, qoida tariqasida, hujjat sifatida qabul
qilingan shartnomada aks ettirilgan.
Agar muzokaralar ishtirokchilari ziddiyatni hal qilish bo‘yi-
cha kelishuvga erishmagan bo‘lsalar, og‘zaki yoki yozma ravish-
da kelishuv qabul qilinib, muammoni muhokama qilishni boshqa
muddatga qoldirish mumkin.
Muzokaralar jarayoni texnologiyalarida muhim nuqta – bu
mojaroda vositachining ishtirok etish shakllari va usullarini baho-
lash.
Adabiyotda vositachilikning uchta varianti mavjud (Linchev-
skiy, 2000): ajratuvchi (ajratuvchi), konyunktiv (birlashtiruvchi),
aralash.
Konfliktlarni hal qilish bo‘yicha muzokaralar jarayonining
muvaffaqiyati asosan sherigingizni tushunish, uning xulq-atvor
modelini to‘g‘ri baholash va yyetarlicha aloqa uslubini tanlash
qobiliyatlari bilan belgilanadi.
Ko‘pincha nizoning konstruktiv echimi nafaqat samarali mulo-
qot qobiliyatiga yoki nizoli ta’sir o‘tkazish subyektlarining muzo-
karalar jarayonida hissiyotlarni boshqarish texnologiyalarini o‘z-
lashtirish qobiliyatiga, balki ularning manipulyativ ta’siridan foy-
dalanishga ham bog‘liqdir.
Manipulyatsiya – bu psixologik ta’sirning bir turi, uning
mohirona bajarilishi, boshqa odamning niyatlarini yashirin haya-
59
jonga olib keladi, bu uning aslida mavjud bo‘lgan istaklariga
to‘gri kelmaydi (Dotsenko, 1997).
Muloqotdagi raqibga manipulyativ ta’sir bosimdan boshqa
narsa emas. Ammo to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ochiq bosimdan farqli o‘la-
roq, u yashirin shaklda paydo bo‘ladi. Manipulyator quyidagi
prinsipga muvofiq ishlaydi: «yumshoq yotish, lekin uxlash
qiyin».
Manipulyatsion usullar: hokimiyat bilan bog‘lanish; individual
iboralarni kontekstdan chiqarib tashlash, ma’nosini buzish; suhbat
mavzusidan, o‘tkir muammolardan qochish; maslahatlar; xusho-
madgo‘ylik; hazillar, masxara qilish; dahshatli oqibatlarni bashorat
qilish va boshqalar.
Bu oddiy usullar deb ataladi. Ammo mantiqiy qonunlar va
qoidalarning buzilishiga asoslangan murakkabroq narsalar mav-
jud.
Bularga quyidagilar kiradi:
-
masalaning echimini taqlid qilish;
-
«ha» yoki «yo‘q» javobini talab qiladigan savollarga muqo-
bil so‘zlar;
Sokratik savollar (bu bir necha oddiy savollar tayyorlan-
ganda, ularga raqib osongina «ha» deb javob beradi, so‘ngra
asosiy savol beriladi, unga raqib, xuddi inersiya bilan «ha» deb
javob beradi); qarorlarni kechiktirish va h.k. Nizoli ta’sir o‘tka-
zish ishtirokchilarining muzokaralar jarayonida o‘zini tutish
modellari va bu jarayonning natijasi ko‘p jihatdan ularning har
biri tanlagan strategiyaga bog‘liq bo‘ladi. Strategiya tushunchasi
nizolarni tahlil qilish va muzokara jarayonida tegishli harakat-
larni tanlashda hisobga olinishi kerak bo‘lgan uchta muhim
bandga ega. Birinchidan, strategiyada muzokaralar natijalari
bo‘yicha eng umumiy ko‘rsatmalar va ko‘rsatmalar mav-
jud. Shubhasiz, bunday ko‘rsatmalarning rasmiy va mantiqiy
tarkibi to‘rtta variantga qisqartirildi: bir tomonlama foyda; bir
tomonlama yo‘qotish; o‘zaro yo‘qotish; o‘zaro manfaat. Ushbu
variantlar muzokara jarayonining o‘ziga xos strategiyalarida
ushbu muammoning xorijiy va mahalliy tadqiqotchilari (R.
60
Fisher, U. Urey, U. Mastenbruk va boshqalar) asarlarida aks
ettirilgan. Ushbu strategiyalar: yutuqlarni yo‘qotish; yo‘qotish -
daromad; yo‘qotish - yo‘qotish; yutish -yutish. Ikkinchidan,
muayyan strategiyadagi natija uchun munosabat va ko‘rsatmalar
ziddiyatli o‘zaro ta’sir subyektlarida manfaatlar muvozanati,
shuningdek, ushbu manfaatlarni qondirish uchun imkoniyatlar,
kuchlar va vositalar tahlili asosida shakllanadi. Bunda bunday
tahlilga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olish muhimdir. Ular
orasida quyidagilar alohida o‘rin tutadi:
a) ziddiyatli kishining shaxsiy fazilatlari, uning fikrlashi,
tajribasi, xarakteri, temperamenti va boshqalar; b) nizo subyekt-
lari o‘zlari va raqiblari to‘g‘risida ma’lumot; d) nizoga bevosita
aloqador bo‘lmagan, ammo ziddiyatli tomonlarga nisbatan
ma’lum bir pozitsiyani egallab turgan boshqa ijtimoiy o‘zaro
aloqalar subyektlari ; e) ziddiyat mavzusining mazmuni, ziddi-
yatli vaziyat tasviri, shuningdek, ziddiyat subyektlarining motiv-
lari.
Har qanday strategik maqsadga aniq taktika yordamida erishi-
ladi. Boshqacha qilib aytganda, muzokara jarayonining u yoki bu
strategiyasi muzokara jarayonida muayyan xatti-harakatlar taktika-
si yoki taktik texnologiyalaridan foydalanish bilan ta’minlana-
di. Konfliktni konstruktiv tarzda hal qilish faqat ziddiyatli tomonlar
o‘rtasidagi samarali aloqa jarayonida mumkin bo‘ladi. Ammo
aksariyat hollarda muxoliflar hissiy qo‘zg‘alish holatida bo‘lib,
o‘zlarini tuta olmaydilar. Ular o‘z pozitsiyalarini aniq aytolmay-
dilar, bir-birlarini eshitadilar va tushunadilar. Oxir oqibat, ziddiyat
to‘xtab qoladi. Samarali aloqa texnologiyalari deganda aloqa she-
riklarining o‘zaro anglashuvi va o‘zaro hamdardligini to‘liq ta’min
laydigan aloqa usullari, usullari va vositalari tushuniladi. Mulo-
qotning o‘zi murakkab ijtimoiy-psixologik jarayon sifatida uchta
asosiy mohiyat jihatlari bilan tavsiflanadi: kommunikativ, interak-
tiv va pertseptual. Ularning har biri nisbatan mustaqillikka ega va
aloqa subyektlari uchun ma’lum maqsadlarni ta’minlaydi. Shuning
uchun ziddiyatda konstruktiv aloqani ta’minlash uchun ushbu
jarayonda o‘zaro ishonch muhitini yaratish, hamkorlikka maqsadli
61
munosabatni shakllantirish zarur. Qarama-qarshi ta’sir o‘tkazishda
samarali kommunikatsiya texnologiyalarining asosiy mazmuni
oxir-oqibat ma’lum qoidalar va aloqa me’yorlariga rioya qilish
bilan bog‘liq. Masalan, ma’ruzachiga, uning xabariga e’tibor qara-
ting; olingan ma’lumotlarning mazmunini to‘g‘ri tushunganingizni
tekshiring; qabul qilingan ma’lumotlarning ma’nosini parafraz-
langan shaklda boshqa tomonga yetkazish. Axborot olish jarayo-
nida ma’ruzachining so‘zini to‘xtatmang, maslahat bermang,
tanqid qilmang, xulosa qilmang, javob tayyorlab chalg‘itmang. Bu
ma’lumotni olganidan va aniqlik kiritgandan so‘ng amalga oshiri-
lishi mumkin. Eshitishga va tushunishga intiling. Axborot aloqala-
rining ketma-ketligini kuzating. Agar sherik tomonidan olingan
ma’lumotlarning to‘g‘riligiga ishonchingiz komil bo‘lmasa, yangi
xabarlarga o‘t mang. Ishonch, o‘zaro hurmat muhitini saqlang
va suhbatdoshga hamdardlik bildiring. Og‘zaki bo‘lmagan aloqa
vositalaridan
foydalaning:
tez-tez
ko‘z
bilan
aloqa
qi
lish; tushunish va konstruktiv muloqot uchun qulay bo‘lgan bosh-
qa texnikaning belgisi sifatida bosh irg‘ash. Konfliktdagi o‘zaro
ta’sir subyektlari o‘rtasidagi samarali aloqa jarayoni ularning
konfliktdagi oqilona xatti-harakatlari bilan bevosita bog‘liq-
dir. Hissiy qo‘zg‘alish raqiblarning bir-birini tushunishiga to‘sqin-
lik qiladi, bu ularga o‘z fikrlarini aniq bayon qilishga imkon
bermaydi. Shuning uchun ziddiyatli o‘zaro munosabatlarda hissi-
yotlarni boshqarish bu muammoni konstruktiv hal qilish uchun
zarur shartlardan biridir. Konfliktdagi oqilona xatti-harakatlar
texnologiyalari - bu hissiyotlarni o‘z-o‘zini boshqarishga asoslan-
gan, ziddiyatli tomonlarning konstruktiv o‘zaro ta’sirini ta’min-
lashga qaratilgan psixologik tuzatish usullari to‘plami sifatida
tushuniladi. Maxsus mojaro ta’sirida o‘z-o‘zini nazorat qilishni
ta’minlashda avtoulov va ijtimoiy-psixologik treninglar, shuning-
dek ziddiyatlarda konstruktiv xulq-atvorga bo‘lgan munosabatni
shakllantirish egallaydi. Bunday texnologiyalar qatoriga D. Skot
tomonidan taklif qilingan g‘azabdan xalos bo‘lish usullari kiradi.
Ushbu usullardan biri vizualizatsiya deb nomlanadi. Vizualizatsiya
jarayoni o‘zingizni nimadir qilayotganingizni yoki aytayotganin-
62
gizni tasavvur qilish uchun pastga tushadi. Ikkinchi usul – toprak-
lama orqali g‘azabni yo‘qotish. Ushbu versiyada siz o‘zingizdan
kelib chiqadigan g‘azabni odamning salbiy energiyasi to‘plami
yoki ziddiyatli vaziyatda tug‘ilgan energiyani tasavvur qila-
siz. Shunda siz bu energiya sizga tushishini va jimgina yerga
tushishini tasavvur qilasiz. D. Skott tomonidan taklif qilingan
g‘azabdan qutulishning uchinchi usuli bu uning proektsiyasi va
proektsiya shaklida yo‘q qilinishi. Ushbu usul sizning g‘azabin-
gizni tarqatib, uni xayoliy ekranga tushirishingizdan iborat. Keyin
siz xayoliy nurli to‘pni olib, uni «otasiz». (Bu zo‘ravonlik bilan
harakat qilishga undaydi.) Har bir urish paytida sizning tirnash
xususiyati susayadi va oxir-oqibat butunlay yo‘qoladi. Va g‘azab-
dan qutulishning yana bir usuli – atrofdagi energiya maydonini
tozalash. Shu maqsadda siz turishingiz yoki o‘tirishingiz va qo‘lla-
ringiz bilan boshingizni yuqoriga ko‘tarib bir qator harakatlar
qilishingiz kerak, bu harakatlar bilan siz tananing bu qismi atro-
fidagi energiya qobig‘ini «tozalayotganingizni» tasavvur qi-
ling. Bunday holda, siz o‘zingizdan g‘azablanish yoki boshqa
salbiy his-tuyg‘ularni chiqarib tashlayotganingizni va keyin ularni
silkitayotganingizni his qilishingiz kerak. Ushbu texnologiyalarni
o‘zlashtirishga maxsus darslar va treninglar orqali erishila-
di. Qarama-qarshiliklarni hal qilish uchun muzokara jarayonida
hissiyotlarni boshqarish usullari mavjud. Ushbu texnikalar hamma
uchun mavjud va maxsus tayyorgarlikni talab qilmaydi. Avvalo,
o‘tkir vaziyatlarga salbiy hissiy reaktsiyalar haqida eslash va
ularning namoyon bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Ushbu texno-
logiyani an’anaviy ravishda hissiy chidamlilik deb atash mum-
kin. Bu birinchi qoida sifatida shakllantirilishi mumkin. 1 Sherik-
ning hissiy harakatlariga xotirjam munosabatda bo‘lish - bu
hissiyotlarni boshqarishning birinchi qoidasidir. Agar sherigingiz
hissiy qo‘zg‘alish holatida bo‘lsa, hech qanday holatda infektsi-
yaning psixologik qonuni ta’siriga berilmaslik va o‘zingiz bu
holatga kirmaslik kerak. Bunday holda, dastlabki hissiy reaksiya-
dan tiyilib, o‘zingizga savollar berish juda foydali: «Nega u o‘zini
shunday tutadi?», «Ushbu to‘qnashuvda uning motivlari nima?»
63
Sababi? « va h.k. O‘zingizga shunday savollar berib, ularga javob
berib, siz bir qator afzalliklarga erishasiz: birinchidan, siz tanqidiy
vaziyatda ongingizni faol ishlashga majburlaysiz va shu bilan
qo‘shimcha ravishda o‘zingizni hissiy portlashdan himoya qila-
siz; ikkinchidan, siz o‘zingizni tutishingiz bilan dushmanga «bug
'chiqarishga» imkon berasiz; uchinchidan, dushman hayajonlanib
tashlab yuborishi mumkin bo‘lgan keraksiz, ba’zan esa zararli
ma’lumotlardan chalg‘itasiz; to‘rtinchidan, savollarga javob berar-
kan, siz raqibingizning motivlarini tushunishga urinib, nizoning
sababini izlayapsiz. Ijobiy ta’sir muloqot jarayonida hissiy tajriba-
larning mazmuni bilan almashinish orqali ta’minlanadi. O‘zla-
rining shikoyatlarini, tajribalarini yetkazish orqali sheriklar dam
olishadi. Ammo bunday almashinuv o‘zaro haqorat shaklida emas,
xotirjamlik bilan amalga oshirilishi kerak. 2 yilda suhbat davomida
his-tuyg‘ular almashish jarayonida, hamkorlar muhokama jarayo-
nini yanada konstruktiv rivojlanishini ta’minlash, shunday qilib,
voqea va nima ma’nosini tushunib. Tuyg‘ularni ratsionalizatsiya
qilish, xotirjam muloqot jarayonida hissiy tajribalarning mazmuni
bilan almashinish hissiyotlarni o‘zini o‘zi boshqarishning ikkinchi
qoidasidir. Tuyg‘ularni ratsionalizatsiya qilish haqida gapirganda,
muzokaralarning oldingi bosqichida sizning istalmagan hissiy
reaktsiyangiz sabablarini anglash muhimligini ta’kidlash kerak. Bu
keyingi bosqichlarda salbiy his-tuyg‘ulardan qochadi. 3 Ey muho-
kama jarayonida istalmagan hissiy reaksiyalar hamkorlar uchun
sabablar nima ko‘pincha ularning izzat kamaytirish bo‘ladi. Bu
holatda hissiy xatti-harakatlarning nomuvofiqligi psixologik
himoya mexanizmlaridan biri - regressiya bilan izohlanadi. Hissiy
reaksiyalarni yo‘q qilish uchun siz o‘zingizga va raqibingizga
nisbatan yuqori darajadagi qadr-qimmatni saqlashingiz kerak. Kon-
struktiv xulq-atvorning asosi sifatida muzokaralar jarayonida o‘z-
o‘zini yuqori baholashni saqlab qolish hissiyotlarni boshqarishning
uchinchi qoidasidir. Pedagogik nizolarning xususiyatlari - nizoli
vaziyatni pedagogik jihatdan to‘g‘ri hal qilish uchun o‘qituv-
chining kasbiy javobgarligi;
64
- mojaro ishtirokchilari turli xil ijtimoiy mavqega ega bo‘lib,
bu mojaroda turli xil xatti-harakatlarni belgilaydi;
- ishtirokchilarning yoshi va hayotiy tajribasidagi farq ziddiy-
atdagi pozitsiyalarini taqsimlaydi, ularni hal qilishdagi xatolar
uchun boshqa darajadagi javobgarlikni keltirib chiqaradi;
- ishtirokchilar tomonidan voqealar va ularning sabablarini har
xil tushunishi; - mojaroda boshqa talabalarning ishtirok etishi
ularni guvohlarning ishtirokchilariga aylantiradi va mojaro ular
uchun ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi;
- mojarodagi o‘qituvchining kasbiy positsiyasi uni hal qilishda
tashabbuskor bo‘lishni va rivojlanayotgan shaxs sifatida talabaning
manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yishni talab qiladi;
- pedagogik faoliyatda ziddiyatni oldini olish uni muvaf-
faqiyatli hal qilishdan ko‘ra osonroqdir. Yoshni davriylashtirish va
har bir yoshga xos bo‘lgan vaziyat va ziddiyatlarni aniqlash
o‘qituvchiga o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlarni buzadigan
sabablarga ko‘ra harakat qilish imkoniyatini beradi. Qarama-
qarshilik qarama-qarshi nuqtai nazarlar to‘qnashishi, jiddiy kelish-
movchiliklar yuzaga kelishi, agar mohirlik bilan hal etilma-
sa, odamlar o‘rtasidagi ishbilarmonlik va do‘stona aloqalar buzi-
lishi, ularning o‘qishga, ishga, kayfiyatiga, farovonligiga bo‘lgan
munosabatiga ta’sir qiladigan, ularning muvofiqlashtirilgan hara-
katlarini imkonsiz qiladigan yoki qiyin.
1. Ta’lim maqsadini to‘g‘ri shakllantirishning iloji yo‘qligi va
tabiiy ravishda noto‘g‘ri maqsad qo‘yishi. Ko‘pincha o‘qituvchi
o‘zining asosiy vazifasini tarbiyalanuvchilarning harakatlarini ku-
zatishda, ularga qo‘yiladigan yuqori talablarda va intizomning eng
kichik buzilishlarini bostirishda ko‘radi.
2. Odamlar bilan ishlashda ularning individual xususiyat-
larini hisobga olmaslik.
3. O‘qituvchilarning dunyoqarashining yyetarli emasligi.
4. O‘qituvchi tomonidan axloq qoidalarining buzilishi.
5. Talabalarni rag‘batlantirish va jazolash bilan noto‘g‘ri
rag‘batlantirish.
65
6. Ishda jamoaning norasmiy tuzilmasiga tayanolmaslik. Taj-
ribali o‘qituvchi norasmiy guruh a’zolarini jamoaviy ishlarda
yordamchilariga aylantirishga intiladi. Agar u muvaffaqiyatga
erishsa, u guruhning har bir alohida a’zosiga va umuman guruhga
kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
7. Tanqidga noto‘g‘ri munosabat. Kamchiliklarni to‘g‘rilash,
sababga yordam berish uchun tanqid va o‘z-o‘zini tanqid qilish
zarur. Ammo ba’zi tanqidchilarning past darajadagi madani-
yati bu nizolarni keltirib chiqarmoqda. Pedagogik faoliyatda
muzokaralar - bu tomonlarning o‘zaro manfaatli kelishuviga eri-
shishga qaratilgan jarayon. Muzokaralarga tayyorgarlik ko‘rish
jarayonida bir qator amaliy qadamlar qo‘yilishi mumkin:
ehtiyojlar va talablarni xaritalash; kutilayotgan natijalar doirasini
aniqlash; faktlarni to‘plash. Muzokaralarni tashkil etish bosqich-
lari: - muzokaralar vaqti va joyini kelishib olish, bir-birlarini
tinglash, suhbatdoshning gapini to‘xtatmaslik, bir-biriga hurmat
bilan munosabatda bo‘lish; - munozara ishtirokchilari va
muhokama qilinayotgan muammolar o‘rtasida farqni ajra-
tish, hamdardlik muhitini yaratish, faol idrokni qo‘llash; -
pozitsiyalarga emas, balki manfaatlarga e’tibor qarating, ehtiyoj-
larni ifoda etishda o‘zini o‘zi maqbul tasdiqlash tamoyillariga
rioya qiling, «Men bayonotman» ga o‘ting; - o‘zaro manfaatli
variantlarni taklif qilish, muzokaralarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish
uchun savollar berish; - taklif qilingan bitimni baholash uchun
obyektiv mezonlardan foydalanishni talab qilish. Juda qiyin
vaziyatlarda, tomonlar o‘zlari bahsli masala bo‘yicha kelisha
olmaganlarida, mediator yordamiga murojaat qilish o‘rinli
bo‘ladi (u muassasa rahbari, psixolog yoki ijtimoiy O‘qituvchi
bo‘lishi mumkin). Meditatsiyaning mojaroni boshqarish usuli
sifatida mohiyati shundan iboratki, vaziyatni baholash va nizoni
hal qilish yo‘llarini topish uchun tomonlar tashqi maslahatchi
yoki maslahatchi yordamiga murojaat qilishadi. Autsayderning
afzalligi shundaki, u ziddiyatga aralashmaydi va ziddiyatni hal
qilishda to‘siq bo‘lishi mumkin bo‘lgan hissiyotlar kishanlan-
maydi. Tashqi kuzatuvchi ziddiyatli vaziyatning rivojlanish
66
dinamikasini xolis baholashi va muammoni samarali hal etish
yo‘lini taklif qilishi mumkin. Ko‘pincha o‘qituvchining o‘zi tala-
balar yoki ishdagi hamkasblar o‘rtasidagi nizolarda vositachi
rolini o‘ynaydi. Mediatorning muzokaralar paytida raqiblar bilan
o‘zaro ta’sir qilish taktikasi boshqacha bo‘lishi mumkin:
1.Shutl diplomatiyasi. Mediator nizolashayotgan tomonlarni
ajratib turadi va muammoning turli jihatlari bo‘yicha kelishib, doi-
mo ular o‘rtasida yuguradi. Natijada odatda murosaga kelish mum-
kin.
2. Qo‘shma yig‘ilishda alternativ tinglash taktikasi. O‘tkir
ziddiyat davrida vaziyatni aniqlashtirish va takliflarni tinglash
uchun foydalaniladi.
3. Bitim. Uning o‘ziga xosligi shundaki, mediator har ikki
tomon ishtirokida ko‘proq vaqt muzokaralar olib borishga
harakat qiladi. Konfliktning turli bosqichlarida ishtirokchining
shaxsiyati eng muhim omil bo‘lib chiqadi. Pedagogik ziddiyatda
bu ma’no yanada kattaroqdir, chunki shaxsiy xususiyatlar nafaqat
mojaroga rahbarlik qiluvchi manba, sababdir, balki nizoning
natijasi bo‘ladi. Konfliktlarning paydo bo‘lishiga ba’zi shaxsiy
xususiyatlar sezilarli darajada ta’sir qiladi. SM. Emelyanov
qarama-qarshi shaxslar tipologiyasini taklif qildi, unga beshta
keng tarqalgan tur kiradi: namoyishkorona, qat’iy, boshqarib
bo‘lmaydigan, o‘ta aniq, «mojarolarsiz». Ushbu turdagi odamlar
hamma joyda uchraydi, ammo o‘qituvchilar o‘rtasida nizo tipolo-
giyasining xususiyatlari mavjud. Ruhiy taranglik kabi bunday
toifaga qiyin vaziyatda shaxs xulq-atvori muammosi bilan
bog‘liq. Ruhiy zo‘riqish, odatda, qiyin vaziyatda bo‘lgan
shaxsning holati deb tushuniladi, uning yordamida tartibga
solishning bir darajasidan, mavjud vaziyatga ko‘proq mos kela-
digan o‘tish amalga oshiriladi. O‘z–o‘zini boshqarish - bu o‘z
faoliyatini normal holatga keltirish uchun insonning o‘ziga
ta’siri. O‘z–o‘zini tartibga solishning turli xil usullari ma’lum :
« reaksiya » usuli, masalan, qo‘zg‘atilgan o‘qituvchi so‘zma-so‘z
«o‘zi uchun joy topolmagan», suhbatda «jonini to‘kishga»
intilgan hollarda qo‘llaniladi, hatto begona odam bilan ham. Agar
67
har ikki tarafdagi his-tuyg‘ularning intensivligi katta bo‘lsa, siz
his-tuyg‘ularingizni boshqarishga harakat qilishingiz kerak. Agar
g‘azabdan, g‘azabdan yoki g‘azabdan darhol xalos bo‘lish qiyin
bo‘lsa, unda ziddiyatni hal qilishda samarali ishlash uchun ularni
hech bo‘lmaganda bir muncha vaqt unutish juda muhimdir. 2
Gevşeme (gevşeme) usuli keskin, stressli sharoitlarni (jismoniy
mashqlar, meditatsiya, hazil) xalos qilish uchun ishlatiladi. 3.
Kuchaytirish usuli (dam olish, to‘g‘ri ovqatlanish, toza havo). 4.
Tashqi o‘zgarishlarning usuli (ranglar, jihozlar). 5. «Qiyosiy
terapiya» usuli inson o‘zining muvaffaqiyatsizliklarini anglab
etadigan va boshdan kechiradigan qiyosiy fonni o‘zgartirishga
asoslangan. 6. Kutish usuli mumkin bo‘lgan qobiliyatsizlik va
uning oqibatlari to‘g‘risida oldindan «takrorlashni» anglatadi. 7.
Hissiy tiyilish usuli (tabassum). Shunday qilib, o‘zini-o‘zi bosh-
qarish usullari va usullaridan foydalangan holda o‘qituvchi
konfliktli vaziyatni xotirjam va oqilona tahlil qilish imkoniyatiga
ega bo‘ladi.
|
