72
Shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega xususiyatlarini shakllan-
tirishda, ayniqsa, oilaviy ta’limning o‘rni katta. Oilada bola ijti-
moiy o‘zaro aloqalar asoslarini o‘rganadi, oilaviy maqomlar va
rollar haqida tasavvurga ega bo‘ladi, «nima yaxshi va yomon» ni
o‘rganadi. Shu sababli, oilaviy sotsializatsiya bosqichidan o‘tma-
gan shaxs keyinchalik ma’lum ijtimoiy rollarni bajarishda qiyin-
chiliklarga duch kelishi mumkin.
Oiladagi bolaning asosiy o‘qituvchilari (tarbiyachilari) ota-
onalar va boshqa yaqin qarindoshlardir. Oilada asosiy moti-
vatsion munosabat o‘rnatiladi, oiladagi
jins rollarining asoslari
shakllanadi. Oila bolaga ism, otasining ismi, familiyasini beradi,
uni nasabnomasiga qo‘shadi. Ota-onalarning ijtimoiy holati
bolaning asosiy ijtimoiy holatini belgilaydi. Ota-onalarning
turmush tarzi uning o‘ziga xos qadriyat yo‘nalishlari va hayotiy
ustuvorliklarini shakllantirishga yordam beradi. Oilada shaxsning
eng muhim ijtimoiy fazilatlari - uning birlamchi ijtimoiy
mohiyati shakllanadi.
Shuni yodda tutish kerakki, go‘daklik va erta bolalik davrida
bolaning
psixikasi faqat shakllanmoqda, u tashqaridan kelgan
ma’lumotlarni mustaqil ravishda tahlil qilish («filtrlash») qobiliya-
tiga ega emas. Bu davrda bola ijtimoiy normalarni, qadriyatlarni va
xulq-atvor qoidalarini asosan ong ostida o‘rganadi. Ongsiz idrok
eng chuqur va chuqurdir. Erta bolalik davrida o‘zlashtirilgan ijti-
moiy me’yorlar shaxs psixikasining asoslarini yaratadi. Shu sa-
babli, ta’lim psixologlari shaxsning asoslarini shakllantirish bola-
ning hayotining dastlabki besh yilida sodir bo‘lishiga ishonadilar.
Oila ijtimoiylashuvining juda muhim jihatlari – bu hissiy ya-
qinlik, iliqlik, mehr-oqibat, g‘amxo‘rlik, ota-onalar va bolalar o‘rta-
sidagi ishonchli munosabatlar. Agar bola noto‘g‘ri oilada tarbiya-
langan bo‘lsa yoki uning tarbiyasiga yyetarlicha e’tibor berilmasa,
bu uning keyingi hayotida salbiy iz qoldirishi mumkin. Masalan,
ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlarda o‘zaro tushunish, samimiylik
va paydo bo‘layotgan nizolar va ularni hal qilish usullari yo‘q bo‘l-
ganda, bola buni tabiiy hol deb qabul qiladi va «ota-ona» hal
qilinmagan muammolarining «yuki» ta’qib qilinadi.
73
Oilaviy pedagogik nizolarning quyidagi turlarini ajratish
mumkin:
1) ota-onalar o‘rtasida (ota-onalar va buvilar o‘rtasida) bolani
tarbiyalash shakllari va usullari to‘g‘risida;
2) ota-onalar o‘rtasida, ulardan
biri bolani tarbiyalashga
yyetarlicha e’tibor bermasligi sababli;
3) ota-onalar va maktab o‘qituvchilari o‘rtasida bola tarbiyasi
(xulq-atvori) to‘g‘risida;
4) ota-onalar va bolalar o‘rtasida («otalar va bolalar»
o‘rtasidagi ziddiyat);
5) ota-onalar bolani tarbiyalashda ishtirok etmasliklari
sababli, ota-onalar va davlat organlari o‘rtasida.
Birinchi turdagi nizolar ota-onalarning (bobo-buvilarning)
o‘zlari turli xil ijtimoiy-madaniy sharoitlarda tarbiyalanganligi va
tarbiya shakllari va uslublariga nisbatan har xil qarashlarga ega
bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday to‘qnashuvlar,
ayniqsa, ular bolalar huzurida yuzaga kelsa, tarbiya jarayoniga juda
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Birinchidan, «O‘qituvchilar» ning
me’yorlar va qadriyatlarga mos kelmasligi bolada yetarlicha bar-
qaror ichki qiymat-normativ tizimni shakllantirishni qiyinlash-
tiradi. Ikkinchidan, qo‘yilgan talablardagi mavjud kelishmovchi-
liklar ularning bajarilmasligi uchun sabab va bahona bo‘lishi mum-
kin va kelajakda ular ota-onalarni manipulyatsiya qilish «mexa-
nizmi» ga aylanishi mumkin.
Ikkinchi turdagi to‘qnashuvlar ham obyektiv, ham subyektiv
sabablarga ega bo‘lishi mumkin. Birinchisi, ota-onaning o‘ziga
to‘liq bog‘liq emas (masalan, ota-onalardan biri oilaning moddiy
farovonligini ta’minlash uchun
vaqtning muhim qismini sarf-
lashga majbur); ikkinchisi individual egoizmning namoyon bo‘li-
shidan biridir.
Uchinchi turdagi nizolar quyidagi asoslarga ega bo‘lishi
mumkin: a) O‘qituvchilar ota-onalarni «noto‘g‘ri» tarbiyada yoki
bolani tarbiyalash muammolariga yyetarlicha e’tibor bermaslikda
ayblashadi; b) ota-onalar o‘qituvchilarni bolalarni «noto‘g‘ri»
74
tarbiyalashda yoki ularning farzandiga nisbatan xurujda aybla-
shadi;
d) O‘qituvchilar va ota-onalarning bolani tarbiyalashda
o‘zaro ayblovlari.
Ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi ziddiyatlar yanada murak-
kab va dinamikroq. Haqiqat shundaki, bola o‘z rivojlanishida
ketma-ket bir necha yosh bosqichlarini bosib o‘tadi, ularning har
biri tarbiyachilardan alohida yondashuv va ma’lum darajadagi
pedagogik bilimlarni talab qiladi. O‘smirlik, ayniqsa,
tarbiya
masalasida qiyin. Ushbu davrda bola ota-onaning ilgari «beg‘u-
bor» hokimiyatini tanqidiy tahlil qilishni boshlaydi, yangi mos
yozuvlar guruhlarini izlaydi va topadi, o‘zini tasdiqlashga hara-
kat qiladi, shu jumladan, ota-onalar bilan to‘qnashuvlar orqali.
Ota-onalar va davlat organlari o‘rtasidagi nizolar, ularning
mohiyati va oqibatlari jihatidan eng dramatik bo‘lib,
ota-onalar-
ning bolani tarbiyalashda ishtirok etmasligi bilan bog‘liq. Bun-
day nizolarning bir necha asosiy sabablari bor: a) oilani moddiy
ta’minot darajasining pastligi; b) ota-onalarning jismoniy, ruhiy
kasalliklari; d) ota-onalar tomonidan me’yorlar, qadriyatlar va
tarbiya usullarining sezilarli og‘ishlari; e) ota-onalarning farzand-
larini tarbiyalashni istamasligi (individual xudbinlik, ichkilik-
bozlik, ota-onalarning giyohvandligi va boshqalar). Ko‘pincha
bunday to‘qnashuvlar ota-ona huquqlaridan mahrum bo‘lish
bilan tugaydi.
