• Tayanch tushunchalar
  • Pedagogik konfliktologiya f. M. Qo ‘ chqarova pedagogik




    Download 3 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet14/79
    Sana04.06.2024
    Hajmi3 Mb.
    #259988
    1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   79
    Bog'liq
    pedagogik konfilikt

     
    Nazorat uchun savollar: 
     
    1.
    Konflikt signallari deganda nimani tushunasiz? 
    2.
    Konfliktning to‘la namoyon bo‘lishi haqida tushuntiring. 
    3.Tomonlar orasidagi tanglik, tushunmovchilik, insidentlar, 
    diskomfortlar haqida ma’lumot bering. 
    4.
    Konfliktli vaziyat va uning oldini olish haqida tushintiring. 
     
    6-mavzu.
     AGRESSIYA VA ZO‘RAVONLIK HAQIDA 
    TUSHUNCHA. UNING MOHIYATI. 
     
    Reja: 
    1.
    Agressiya va zo‘ravonlikning o‘zaro bog‘liqligi. 
    2.
    Inson kayfiyatida agressiv holatlarning o‘sib borishi va 
    to‘planishi. 
    3.
    Agressiya inson xarakterida tug‘ma va tabiiy bir element 
    sifatida.
    Tayanch tushunchalar:
    agressiya, zo‘ravonlik, hujum qi-
    lish, emotsiya, instinktlar, hissiyotlar, o‘z kuchiga ishonmaslik, 


    47 
    doimiy jahldorlik, jizzakilik, tajanglik, besabrlik, besaramjonlik, 
    sivilizatsiya, intuitiv, nosog‘lom, ruhiy majruh, psixologiyasi 
    mo‘rt odam, stress, depressiya, adekvat javob, frustatsiya holati, 
    istehzo. 
    Agressiya va zo‘ravonlik, ehtimol, odamlar o‘rtasidagi 
    munosabatlar tizimiga chambarchas singdirilgan ijtimoiy yovuz-
    lik haqidagi odamlarning g‘oyalari konsentratsiyalangan shaklda 
    namoyon bo‘ladigan tushunchalardir. Ko‘pincha ular yaxshi (o‘z 
    maqsadlarida) harakatning faqat boshqa tomoniga aylanadilar,
    Bag‘rikenglik va zo‘ravonlik muammosini keng muhokama 
    qilish bizni hayotimizning madaniy kontekstida to‘qilgan, ijti-
    moiy jihatdan moslashtirilgan va qisman qonuniylashtirilgan 
    zo‘ravonlik va tajovuzkorlik elementlariga alohida e’tibor berish-
    ga undaydi. Shu bilan birga, ular asl sifatini yo‘qotmaydi va ular-
    ni deviant, jinoiy hodisalardan ma’lum bir me’yoriy chegara 
    ajratib turadi. 
    Shaxslar va guruhlararo o‘zaro munosabatlarda tajovuzkorlik 
    va zo‘ravonlik harakatlarini modellashtirishda mutaxassislar buni 
    ko‘pincha unutishadi.
    Ijtimoiy o‘zaro aloqalarning kamida uchta turini boshlan-
    g‘ich nuqtasi sifatida belgilashni nazarda tutadigan tegishli umu-
    miy qarashlar, pozitsiyalarning bo‘shliqlarini to‘ldirish muhim 
    bo‘lib tuyuladi : 
    1) «yashirin» (yoki «noaniq») va aks ettirilmagan zo‘ravon-
    lik qilmish ;
    2) tajovuzning namoyon bo‘lishi, undan keyingi zo‘ravonlik 
    harakatlaridan oldin belgilab qo‘yilganligi;
    3) tajovuzni taqlid qilish (yoki namoyish etish), ammo bu
    odamlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni rivojlantirish uchun ma’lum 
    bir zamin yaratadi va ularning munosabatlari xususiyatini belgilay-
    di.
    Keling, bunday zo‘ravonlikning ayrim turlarini sanab o‘ta-
    miz. Unda ko‘rinib turibdiki, maqsadlarni vositalar bilan almash-
    tirish sodir bo‘lishi mumkin, ya’ni yaxshi maqsad, uning 


    48 
    mazmuniga zarar yetkazish bilan, uning eng yomon ko‘rinish-
    larida aniq zo‘ravonlik bilan almashtirilishi mumkin. 
    «Pedagogik» zo‘ravonlik. Maqsad – bu ta’lim va tarbiya, 
    vositalar tarbiyaning asosiy usullari - rag‘batlantirish va jazolash. 
    Jazo har doim zo‘ravonlik, jismoniy yoki psixologik jarayoin 
    bilan bog‘liq. Ushbu turdagi zo‘ravonlik nafaqat insoniyat jamo-
    atida, balki hayvonlarda ham mavjud. Bunday zo‘ravonlik mosla-
    shuvchan, chunki uni qo‘llash, shuningdek, rag‘batlantirish bilan 
    bir qatorda, inson ruhiyatining qonunlari bilan bog‘liq. 
    « Ijtimoiylashuv » zo‘ravonligi. Maqsad insonni ijtimoiy du-
    nyoga moslashishi, rag‘batlantirish va jazolash vositasi.
    Agar inson ijtimoiy makonga yaxshi moslashsa, u mukofot 
    sifatida ma’lum bir kuch va boylik ulushini oladi - zamonaviy 
    jamiyatning asosiy pragmatik qadriyatlari mana shu. Agar yo‘q 
    bo‘lsa, unda u past ijtimoiy mavqega, kambag‘allik chegarasidan 
    pastroq hayotga yoki «ijtimoiy chetga chiqish» ga duch keladi.
    Ijtimoiylashuvda zo‘ravonlik tajovuzkor (ijtimoiy chetga chi-
    qish, stigmatizatsiya va boshqalar) yoki tajovuzkor ( sotsializat-
    siya shakllari va usullari ) bo‘lishi mumkin. 
    «Axborot» zo‘ravonligi. Maqsad – ma’rifat, hayotning ijobiy 
    va salbiy tomonlari bilan tanishish, «ongni kengaytirish», 
    vositalar (yoki ideal holda bo‘lishi kerak) axborotni obyektiv 
    taqdim etishdir. Bu yerda biz ba’zi ommaviy axborot vositala-
    rining ochiq dezinformatsion yo‘nalishi, ongni manipulyatsiya 
    qilishga qaratilganligi haqida gapirmaymiz, faqat hayotni obyek-
    tiv yoritish, hatto ba’zan axborot zo‘ravonligi ta’sirini ko‘rsatishi 
    mumkinligini ham ta’kidlaymiz. Bu bizning hayotimizning 
    obyektiv dahshatli haqiqatlari bilan bog‘liqmi yoki faqat 
    ma’lumotni subyektiv idrok etish bilan bog‘liqmi, bu muhim 
    emas. Ammo ijobiy ma’lumotlar taqdim etilsa ham, ularning 
    dunyoqarashi, hayotga bo‘lgan munosabati, qadriyat yo‘na-
    lishlari, tafakkur stereotiplarini o‘zgartirishga majbur qiladigan 
    bo‘lsa ham, odam psixologik zo‘ravonlik kabi ma’lumotlarning 
    bosimini sezishi mumkin.


    49 
    Shunday qilib, zo‘ravonlikni boshdan kechirgan holda, inson 
    hayotidagi biror narsani o‘zgartirish, uni yanada qiziqarli va 
    to‘liq qilish uchun imkoniyatga ega bo‘ladi. Ushbu zo‘ravonlik 
    turlarini ro‘yxatini davom ettirish mumkin edi, ammo sanab 
    o‘tilgan turlari zo‘ravonlik ko‘pincha yaxshi maqsadga erishish 
    bilan birga keladi, deb ta’kidlash uchun yyetarli emas va bu 
    birinchi navbatda oqilona fikrlashni rivojlantirish bilan bog‘liq.
    Ratsionallik taraqqiyoti (ijobiy jihatlaridan tashqari) indivi-
    dual va ijtimoiy jihatdan yanada murakkab va yopiq (va shu sa-
    babli xavfli) zo‘ravonlik shakllarini izlashga olib keladi. Shu 
    bilan birga, shaxsga tashqi zo‘ravonlik ta’sirining obyektiv 
    oqibatlari birinchi o‘ringa chiqmaydi. 
    Bizning har birimizda o‘zimizga tayinlangan boshqalardagi 
    ba’zi kamchiliklarni yo‘q qilishga majbur qiladigan shunday 
    injiqlik bor. Shu bilan birga, biz o‘z harakatlarimizni turli yo‘llar 
    bilan oqlashimiz mumkin, masalan, bizning sevgimiz yoki do‘st-
    ligimiz qurboni shunchaki u uchun «to‘liq erkin» bo‘lsa, unga 
    nasib etgan baxtni tushunmaydi. 
    Hayot haqidagi bilimimiz. Yaxshilik va Yomonlik haqidagi 
    g‘oyalarimiz nuqtai nazaridan boshqalarga o‘rgatishga harakat 
    qilganda, kimnidir muhokama qilganda, insonning «axloqsiz» 
    harakatini haqorat qilganimizda, faqat haqiqatdan kelib chiqqan 
    holda ochib beriladi.
    Bunday zo‘ravonlikning asosi - o‘zini ko‘tarish, boshqalarni 
    kamsitish, o‘z qadr-qimmatini boshqalarning kamchiliklari 
    fonida ta’kidlash istagi, boshqa nuqtai nazar mavjud bo‘lish 
    imkoniyatini tan olishni istamaslik, yaxshilikni boshqacha 
    tushunish va yomonlik, boshqa normalar va qadriyatlardir.
    Bizga qaram bo‘lgan odamlarning muammolarini e’tiborsiz 
    qoldirganimizda, «befarq» zo‘ravonlik har safar sodir bo‘ladi.
    Ushbu qaramlik (jismoniy yoki psixologik) turli xil xususi-
    yatlarga ega bo‘lishi mumkin, bu sizga bog‘liq bo‘lgan kishining 
    taqdiri uchun javobgarlikni o‘z zimmangizga olishni anglatmaydi 
    va zo‘ravonlik bilan ta’sir o‘tkazish shart emas. Biroq, giyoh-
    vandning yordam so‘rashi va ushbu yordamni taqdim etish imko-


    50 
    niyati (ammo istak yo‘qligi) bilan bog‘liq bo‘lib, ushbu qaramlik 
    o‘zaro ta’sir agenti tomonidan sodir etilgan yovuzlik deb qaral-
    ganda, bu qaramlik zo‘ravon ta’sir o‘tkazish xususiyatiga ega 
    bo‘ladi..
    O‘zaro ta’sirning ikkinchi turi - tajovuzkorlikning namoyon 
    bo‘lishi, undan keyingi zo‘ravonlik harakatlaridan oldin va oldin-
    dan belgilab qo‘yilishi bizni, avvalo, jinoyatlar (asosan zo‘ra-
    vonlik) sodir etish mexanizmlari va shartlarini ko‘rib chiqishga 
    undaydi.
    Jinoyatchilikning sabablarini o‘rganayotganda, asosan, ular 
    ikkita sababdan kelib chiqadi: jinoyatchining biologik moyilligi 
    va shaxsning psixologik xususiyatlari.
    Atrof-muhit to‘g‘risidagi ma’lumotlar, masalan, ushbu zo‘ra-
    vonlik harakatini keltirib chiqargan vaziyat to‘g‘risidagi ma’lu-
    motlar bir tomonlama hisoblanadi yoki umuman hisobga olin-
    maydi.
    Vaziyatning ushbu holati uchun javobgarlikning bir qismi 
    tadqiqot paradigmalarini aks ettirish va o‘rnatish uchun 
    yaratilgan fanga (xususan, kriminologiya) tegishli. Ayni paytda, 
    hukmron nuqtai nazar - bu harakatni avvalgi hodisaga an’anaviy 
    ravishda kamaytirish (aksariyat hollarda bu harakat motivi), bu 
    uni tushuntirish uchun sababiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
    Shu bilan birga, har qanday ijtimoiy harakat ma’lum bir 
    yo‘nalishga ega ekanligi, hech bo‘lmaganda harakat obyekti, 
    ya’ni qabul qiluvchining mavjudligini nazarda tutishi hisobga 
    olinmaydi, bu xuddi shu tarzda jarayonning rivojlanishiga ta’sir 
    qiladi. ijtimoiy harakatning o‘zi, proaktiv raqam kabi. 
    Boshqacha qilib aytganda, agar ba’zi bir ijtimoiy harakat-
    larning obyekti shaxs yoki odamlar guruhi bo‘lsa, unda har 
    qanday bunday harakat o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi (alohida 
    emas), balki ijtimoiy o‘zaro ta’sirning tarkibiy qismiga aylanadi. 
    Har qanday harakatni amalga oshirishda ushbu harakat yuzaga 
    keladigan vaziyatni hisobga olish kerak.
    Shu bilan birga, shuni ta’kidlash kerakki, munosib yoki 
    noo‘rin xatti-harakatlarni baholashning o‘zi konfliktning avj 


    51 
    olishi yoki tugatilishining muhim tarkibiy qismi hisoblana-
    di. Guruhlararo darajadagi zo‘ravonlikning aniq namoyon bo‘li-
    shisiz tajovuzkor xatti-harakatlarni tahlil qilish guruh a’zola-
    rining kamsituvchi xatti-harakatlari bilan bog‘liq bo‘lib, ular 
    og‘zaki (ishora, gapirish uslubi, jargon so‘zlardan foydalanish) 
    va noaniq holda ifodalanishi mumkin. og‘zaki (imo-ishoralar, 
    ko‘rinishlar) shakllari. Ijtimoiy diskriminatsiya bu holda har 
    qanday imtiyozlarni (masalan, ijtimoiy tan olish va tasdiqlash) 
    har xil guruhlarning a’zolariga nisbatan faqat jamiyatning tarki-
    biy farqlanishi bilan
    belgilanmaydigan miqdorda baholash yoki taqsimlashda teng 
    bo‘lmagan yondashuv sifatida tavsiflanadi.
    Bir kichik guruh a’zolarining boshqa guruh a’zolariga nisbatan 
    kamsituvchi xatti-harakatlari birinchi navbatda yangi ijobiy ijti-
    moiy o‘ziga xoslikni izlashga intilishi natijasida paydo bo‘ladi. Bu 
    jarayon ijtimoiy taqqoslashni o‘z ichiga oladi, unda guruh boshqa 
    ijtimoiy guruhlarga nisbatan ijobiy fazilatlarni qanchalik katta 
    bo‘lsa, ijtimoiy o‘ziga xoslik va uning a’zolarining » o‘z-o‘zini 
    anglash » shakllanish darajasi shunchalik kuchliroq bo‘ladi. O‘zi-
    ning balandligi asosi sifatida boshqa guruhdan foydalanish aniq, 
    ya’ni tajovuzkorlikning namoyon bo‘lishi aniq. Guruhlardan biri-
    ning pozitsiyasini kuchaytirish boshqa guruhlarni baholashda 
    nomuvofiqlikka olib keladi va ularni kamsitishga olib keladi. Ba-
    holashning nomuvofiqligi boshqa (shart emas dushmanlik) guruh-
    larga ba’zi salbiy xususiyatlarni kiritishdan iborat: past ijtimoiylik, 
    salbiy atributlarning mavjudligi, hayot sifati haqidagi ideal g‘o-
    yalarga mos kelmaslik va h.k.
    Shu bilan birga, albatta, qarama-qarshi fazilatlar ularning 
    guruhiga tegishli. Ushbu hodisa ijtimoiy kamsitishning ijobiy-
    salbiy assimetriyasi deb ataladi.
    Misol tariqasida biz chekmaydiganlar guruhining chekuvchi-
    larga yoki aksincha, musiqa ixlosmandlariga musiqani yoqtir-
    maydiganlarga nisbatan kamsituvchi xatti-harakatlarini keltirishi-
    miz mumkin. Bunday kamsitish ochiq zo‘ravonlikni o‘z ichiga 
    olmaydi deb hisoblanmaydi va shuning uchun kamsitilgan guruh 


    52 
    a’zolariga jiddiy zarar yetkazishi mumkin emas. Biroq, biz yuqo-
    rida «zo‘ravonliksiz» harakatlarning tajovuzkorligi bilan bog‘liq 
    bo‘lsa, faqatgina zararli ekanligi haqida gapirgan edik. Bundan 
    tashqari, ushbu ijtimoiy o‘zaro ta’sir turini ko‘rib chiqayotganda, 
    quyidagi fikrni hisobga olish kerak: bitta tajovuz xatti-harakati, 
    uning individual shaxsga qarshi qilingan yoki yo‘naltirilganligiga 
    qarab, har xil yo‘llar bilan baholanishi va talqin qilinishi mum-
    kin. guruhda. Agar biron bir guruh vakili - bir vaqtning o‘zida 
    boshqa guruhning bir nechta a’zolari tomonidan bosim o‘tka-
    zilsa, unda bunday bosim (tajovuzkor hujum) ochiq zo‘ravonlik 
    sifatida qabul qilinish ehtimoli katta, bu ikki xil qutb reaksiya-
    lariga olib kelishi mumkin: yoki o‘z-o‘zidan chiqib ketish (psixo-
    logik travma va ko‘pchilikka qarshi tura olmaslik sababli) yoki 
    zo‘ravonlik javobi uning intensivligida yyetarli emas.
    Bunday omillar quyidagilardir:
    boshqalarni kamsitish hisobiga o‘zini tasdiqlash istagi (ijti-
    moiy o‘zaro ta’sirni boshlovchi subyekt uning asl maqsadlari 
    to‘g‘risida bilishi shart emas);
    birovni ma’lum imtiyozlar (psixologik, targ‘ibot va h.k.) 
    uchun ishlatish istagi;
    ijtimoiy identifikatsiyani qidirish yoki tasdiqlash (shaxs yoki 
    guruh tomonidan);
    «aql-idrokka o‘rgatish» kabi. 
    Shuningdek, shaxslarning muayyan barqaror munosabatlari 
    va qadriyatlarini aks ettirmaydigan, ammo tajovuz va zo‘ravonlik 
    namoyon bo‘lishiga qodir bo‘lgan omillarni sanash mumkin. Shu 
    bilan birga, tajovuz va zo‘ravonlik nafaqat aktyordan, balki uning 
    reaksiyasini faqat provokatsiyaga javob deb hisoblaydigan res-
    pondentdan ham kelib chiqishi mumkin.
    Agressivlikning namoyon bo‘lishiga olib kelishi mumkin 
    bo‘lgan hissiy holat sifatida ko‘pincha yuqorida sabnab otilgan 
    holatlar sabab etib korsatiladi.Va bu holatlar quyidagi his-tuyg‘u-
    larga sabab bo‘lishi mumkin:
    adolatsizlikning namoyon bo‘lishidan «adolatli» g‘azab;
    ular sizni tushunishni istamasligidan norozilik;


    53 
    o‘zingizni, vaziyatni, boshqa odamning xatti-harakatlarini 
    nazorat qilishni yo‘qotayotganingizdan bezovtalanish;
    siz uchun qadrdon bo‘lgan kishini yo‘qotayotganingizni 
    anglaganingizdagi tuyg‘ular.
    Ushbu his-tuyg‘ularning namoyon bo‘lishini o‘zaro ta’sir-
    ning kontragenti tomonidan qabul qilish va ularni talqin qilish 
    nafaqat subyektiv qadriyatlar va munosabat, balki madaniy 
    an’analar bilan ham belgilanadi. Aynan ma’lum bir jamiyat 
    madaniyati bizning his-tuyg‘ularimizni qanday ifoda etishimiz, 
    ularning namoyon bo‘lishining xulq-atvor stereotiplari qanday 
    ekanligi haqida fikr beradi.
    U, shuningdek, bizga reaktsiyalar stereotip modellarini 
    beradi, ammo bu farqlarning o‘zi faqat hissiyotlarning namoyon 
    bo‘lishining madaniy stereotiplari ta’sirining kuchliligidan dalo-
    lat beradi, chunki ular ma’lum bir jins, yosh, ma’lumot, ijtimoiy 
    mavqe vakillariga qat’iy ravishda hissiyotlarni ifodalashning 
    shakllari va usullarini belgilaydilar.
    Albatta, yuqorida aytib o‘tilganlar shubhasiz emas, ko‘p fikr-
    lar hisobga olinmagan, ba’zilari esa batafsilroq ko‘rib chiqishni 
    talab qiladi. Ammo agressiv va zo‘ravon xatti-harakatlarning 
    aniqlangan ideal turlari sotsiologlarning e’tiborini jalb qilishi va 
    tegishli tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
    Ushbu hodisani anglashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ular-
    dan ba’zilarini korib chiqamiz: 
    Normativ yondashuv shuni anglatadiki, tajovuz ta’riflarida 
    uning noqonuniyligi, ijtimoiy me’yorlarga «zidligi» ga alohida 
    urg‘u beriladi.
    Tajovuzni jamiyatdagi odamlar birgalikda yashash me’yor-
    lari va qoidalariga zid bo‘lgan maqsadga qaratilgan buzg‘unchi 
    xatti-harakatlar deb ta’riflash mumkin. 
    «Jinoiy tajovuz» atamasi normativ yondashuv doirasida 
    aniqlanadi va «tajovuzkorning xatti-harakatlari jinoyat huquqi 
    normalariga zid keladigan boshqa jonzotga ataylab jismoniy va 
    ma’naviy zarar yetkazishga qaratilgan xatti-harakatlarni angla-
    tadi. 


    54 
    Xulq-atvor ikkita shart mavjud bo‘lsa, uni tajovuzkor deb 
    atash mumkin: 
    a) jabrlanuvchi uchun halokatli oqibatlarga olib kelganda;
    b) xulq-atvor normalari buzilganda.

    Psixoanaliz vakillari tajovuzni odamlarda «o‘lim instinkti» 
    ning namoyon bo‘lishi bilan bog‘lashadi


    Download 3 Mb.
    1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   79




    Download 3 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Pedagogik konfliktologiya f. M. Qo ‘ chqarova pedagogik

    Download 3 Mb.
    Pdf ko'rish