Nazorat uchun savollar:
1.
Konflikt signallari deganda nimani tushunasiz?
2.
Konfliktning to‘la namoyon bo‘lishi haqida tushuntiring.
3.Tomonlar orasidagi tanglik, tushunmovchilik, insidentlar,
diskomfortlar haqida ma’lumot bering.
4.
Konfliktli vaziyat va uning oldini olish haqida tushintiring.
6-mavzu.
AGRESSIYA VA ZO‘RAVONLIK HAQIDA
TUSHUNCHA. UNING MOHIYATI.
Reja:
1.
Agressiya va zo‘ravonlikning o‘zaro bog‘liqligi.
2.
Inson kayfiyatida agressiv holatlarning o‘sib borishi va
to‘planishi.
3.
Agressiya inson xarakterida tug‘ma va tabiiy bir element
sifatida.
Tayanch tushunchalar:
agressiya, zo‘ravonlik, hujum qi-
lish, emotsiya, instinktlar, hissiyotlar, o‘z kuchiga ishonmaslik,
47
doimiy jahldorlik, jizzakilik, tajanglik, besabrlik, besaramjonlik,
sivilizatsiya, intuitiv, nosog‘lom, ruhiy majruh, psixologiyasi
mo‘rt odam, stress, depressiya, adekvat javob, frustatsiya holati,
istehzo.
Agressiya va zo‘ravonlik, ehtimol, odamlar o‘rtasidagi
munosabatlar tizimiga chambarchas singdirilgan ijtimoiy yovuz-
lik haqidagi odamlarning g‘oyalari konsentratsiyalangan shaklda
namoyon bo‘ladigan tushunchalardir. Ko‘pincha ular yaxshi (o‘z
maqsadlarida) harakatning faqat boshqa tomoniga aylanadilar,
Bag‘rikenglik va zo‘ravonlik muammosini keng muhokama
qilish bizni hayotimizning madaniy kontekstida to‘qilgan, ijti-
moiy jihatdan moslashtirilgan va qisman qonuniylashtirilgan
zo‘ravonlik va tajovuzkorlik elementlariga alohida e’tibor berish-
ga undaydi. Shu bilan birga, ular asl sifatini yo‘qotmaydi va ular-
ni deviant, jinoiy hodisalardan ma’lum bir me’yoriy chegara
ajratib turadi.
Shaxslar va guruhlararo o‘zaro munosabatlarda tajovuzkorlik
va zo‘ravonlik harakatlarini modellashtirishda mutaxassislar buni
ko‘pincha unutishadi.
Ijtimoiy o‘zaro aloqalarning kamida uchta turini boshlan-
g‘ich nuqtasi sifatida belgilashni nazarda tutadigan tegishli umu-
miy qarashlar, pozitsiyalarning bo‘shliqlarini to‘ldirish muhim
bo‘lib tuyuladi :
1) «yashirin» (yoki «noaniq») va aks ettirilmagan zo‘ravon-
lik qilmish ;
2) tajovuzning namoyon bo‘lishi, undan keyingi zo‘ravonlik
harakatlaridan oldin belgilab qo‘yilganligi;
3) tajovuzni taqlid qilish (yoki namoyish etish), ammo bu
odamlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni rivojlantirish uchun ma’lum
bir zamin yaratadi va ularning munosabatlari xususiyatini belgilay-
di.
Keling, bunday zo‘ravonlikning ayrim turlarini sanab o‘ta-
miz. Unda ko‘rinib turibdiki, maqsadlarni vositalar bilan almash-
tirish sodir bo‘lishi mumkin, ya’ni yaxshi maqsad, uning
48
mazmuniga zarar yetkazish bilan, uning eng yomon ko‘rinish-
larida aniq zo‘ravonlik bilan almashtirilishi mumkin.
«Pedagogik» zo‘ravonlik. Maqsad – bu ta’lim va tarbiya,
vositalar tarbiyaning asosiy usullari - rag‘batlantirish va jazolash.
Jazo har doim zo‘ravonlik, jismoniy yoki psixologik jarayoin
bilan bog‘liq. Ushbu turdagi zo‘ravonlik nafaqat insoniyat jamo-
atida, balki hayvonlarda ham mavjud. Bunday zo‘ravonlik mosla-
shuvchan, chunki uni qo‘llash, shuningdek, rag‘batlantirish bilan
bir qatorda, inson ruhiyatining qonunlari bilan bog‘liq.
« Ijtimoiylashuv » zo‘ravonligi. Maqsad insonni ijtimoiy du-
nyoga moslashishi, rag‘batlantirish va jazolash vositasi.
Agar inson ijtimoiy makonga yaxshi moslashsa, u mukofot
sifatida ma’lum bir kuch va boylik ulushini oladi - zamonaviy
jamiyatning asosiy pragmatik qadriyatlari mana shu. Agar yo‘q
bo‘lsa, unda u past ijtimoiy mavqega, kambag‘allik chegarasidan
pastroq hayotga yoki «ijtimoiy chetga chiqish» ga duch keladi.
Ijtimoiylashuvda zo‘ravonlik tajovuzkor (ijtimoiy chetga chi-
qish, stigmatizatsiya va boshqalar) yoki tajovuzkor ( sotsializat-
siya shakllari va usullari ) bo‘lishi mumkin.
«Axborot» zo‘ravonligi. Maqsad – ma’rifat, hayotning ijobiy
va salbiy tomonlari bilan tanishish, «ongni kengaytirish»,
vositalar (yoki ideal holda bo‘lishi kerak) axborotni obyektiv
taqdim etishdir. Bu yerda biz ba’zi ommaviy axborot vositala-
rining ochiq dezinformatsion yo‘nalishi, ongni manipulyatsiya
qilishga qaratilganligi haqida gapirmaymiz, faqat hayotni obyek-
tiv yoritish, hatto ba’zan axborot zo‘ravonligi ta’sirini ko‘rsatishi
mumkinligini ham ta’kidlaymiz. Bu bizning hayotimizning
obyektiv dahshatli haqiqatlari bilan bog‘liqmi yoki faqat
ma’lumotni subyektiv idrok etish bilan bog‘liqmi, bu muhim
emas. Ammo ijobiy ma’lumotlar taqdim etilsa ham, ularning
dunyoqarashi, hayotga bo‘lgan munosabati, qadriyat yo‘na-
lishlari, tafakkur stereotiplarini o‘zgartirishga majbur qiladigan
bo‘lsa ham, odam psixologik zo‘ravonlik kabi ma’lumotlarning
bosimini sezishi mumkin.
49
Shunday qilib, zo‘ravonlikni boshdan kechirgan holda, inson
hayotidagi biror narsani o‘zgartirish, uni yanada qiziqarli va
to‘liq qilish uchun imkoniyatga ega bo‘ladi. Ushbu zo‘ravonlik
turlarini ro‘yxatini davom ettirish mumkin edi, ammo sanab
o‘tilgan turlari zo‘ravonlik ko‘pincha yaxshi maqsadga erishish
bilan birga keladi, deb ta’kidlash uchun yyetarli emas va bu
birinchi navbatda oqilona fikrlashni rivojlantirish bilan bog‘liq.
Ratsionallik taraqqiyoti (ijobiy jihatlaridan tashqari) indivi-
dual va ijtimoiy jihatdan yanada murakkab va yopiq (va shu sa-
babli xavfli) zo‘ravonlik shakllarini izlashga olib keladi. Shu
bilan birga, shaxsga tashqi zo‘ravonlik ta’sirining obyektiv
oqibatlari birinchi o‘ringa chiqmaydi.
Bizning har birimizda o‘zimizga tayinlangan boshqalardagi
ba’zi kamchiliklarni yo‘q qilishga majbur qiladigan shunday
injiqlik bor. Shu bilan birga, biz o‘z harakatlarimizni turli yo‘llar
bilan oqlashimiz mumkin, masalan, bizning sevgimiz yoki do‘st-
ligimiz qurboni shunchaki u uchun «to‘liq erkin» bo‘lsa, unga
nasib etgan baxtni tushunmaydi.
Hayot haqidagi bilimimiz. Yaxshilik va Yomonlik haqidagi
g‘oyalarimiz nuqtai nazaridan boshqalarga o‘rgatishga harakat
qilganda, kimnidir muhokama qilganda, insonning «axloqsiz»
harakatini haqorat qilganimizda, faqat haqiqatdan kelib chiqqan
holda ochib beriladi.
Bunday zo‘ravonlikning asosi - o‘zini ko‘tarish, boshqalarni
kamsitish, o‘z qadr-qimmatini boshqalarning kamchiliklari
fonida ta’kidlash istagi, boshqa nuqtai nazar mavjud bo‘lish
imkoniyatini tan olishni istamaslik, yaxshilikni boshqacha
tushunish va yomonlik, boshqa normalar va qadriyatlardir.
Bizga qaram bo‘lgan odamlarning muammolarini e’tiborsiz
qoldirganimizda, «befarq» zo‘ravonlik har safar sodir bo‘ladi.
Ushbu qaramlik (jismoniy yoki psixologik) turli xil xususi-
yatlarga ega bo‘lishi mumkin, bu sizga bog‘liq bo‘lgan kishining
taqdiri uchun javobgarlikni o‘z zimmangizga olishni anglatmaydi
va zo‘ravonlik bilan ta’sir o‘tkazish shart emas. Biroq, giyoh-
vandning yordam so‘rashi va ushbu yordamni taqdim etish imko-
50
niyati (ammo istak yo‘qligi) bilan bog‘liq bo‘lib, ushbu qaramlik
o‘zaro ta’sir agenti tomonidan sodir etilgan yovuzlik deb qaral-
ganda, bu qaramlik zo‘ravon ta’sir o‘tkazish xususiyatiga ega
bo‘ladi..
O‘zaro ta’sirning ikkinchi turi - tajovuzkorlikning namoyon
bo‘lishi, undan keyingi zo‘ravonlik harakatlaridan oldin va oldin-
dan belgilab qo‘yilishi bizni, avvalo, jinoyatlar (asosan zo‘ra-
vonlik) sodir etish mexanizmlari va shartlarini ko‘rib chiqishga
undaydi.
Jinoyatchilikning sabablarini o‘rganayotganda, asosan, ular
ikkita sababdan kelib chiqadi: jinoyatchining biologik moyilligi
va shaxsning psixologik xususiyatlari.
Atrof-muhit to‘g‘risidagi ma’lumotlar, masalan, ushbu zo‘ra-
vonlik harakatini keltirib chiqargan vaziyat to‘g‘risidagi ma’lu-
motlar bir tomonlama hisoblanadi yoki umuman hisobga olin-
maydi.
Vaziyatning ushbu holati uchun javobgarlikning bir qismi
tadqiqot paradigmalarini aks ettirish va o‘rnatish uchun
yaratilgan fanga (xususan, kriminologiya) tegishli. Ayni paytda,
hukmron nuqtai nazar - bu harakatni avvalgi hodisaga an’anaviy
ravishda kamaytirish (aksariyat hollarda bu harakat motivi), bu
uni tushuntirish uchun sababiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Shu bilan birga, har qanday ijtimoiy harakat ma’lum bir
yo‘nalishga ega ekanligi, hech bo‘lmaganda harakat obyekti,
ya’ni qabul qiluvchining mavjudligini nazarda tutishi hisobga
olinmaydi, bu xuddi shu tarzda jarayonning rivojlanishiga ta’sir
qiladi. ijtimoiy harakatning o‘zi, proaktiv raqam kabi.
Boshqacha qilib aytganda, agar ba’zi bir ijtimoiy harakat-
larning obyekti shaxs yoki odamlar guruhi bo‘lsa, unda har
qanday bunday harakat o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi (alohida
emas), balki ijtimoiy o‘zaro ta’sirning tarkibiy qismiga aylanadi.
Har qanday harakatni amalga oshirishda ushbu harakat yuzaga
keladigan vaziyatni hisobga olish kerak.
Shu bilan birga, shuni ta’kidlash kerakki, munosib yoki
noo‘rin xatti-harakatlarni baholashning o‘zi konfliktning avj
51
olishi yoki tugatilishining muhim tarkibiy qismi hisoblana-
di. Guruhlararo darajadagi zo‘ravonlikning aniq namoyon bo‘li-
shisiz tajovuzkor xatti-harakatlarni tahlil qilish guruh a’zola-
rining kamsituvchi xatti-harakatlari bilan bog‘liq bo‘lib, ular
og‘zaki (ishora, gapirish uslubi, jargon so‘zlardan foydalanish)
va noaniq holda ifodalanishi mumkin. og‘zaki (imo-ishoralar,
ko‘rinishlar) shakllari. Ijtimoiy diskriminatsiya bu holda har
qanday imtiyozlarni (masalan, ijtimoiy tan olish va tasdiqlash)
har xil guruhlarning a’zolariga nisbatan faqat jamiyatning tarki-
biy farqlanishi bilan
belgilanmaydigan miqdorda baholash yoki taqsimlashda teng
bo‘lmagan yondashuv sifatida tavsiflanadi.
Bir kichik guruh a’zolarining boshqa guruh a’zolariga nisbatan
kamsituvchi xatti-harakatlari birinchi navbatda yangi ijobiy ijti-
moiy o‘ziga xoslikni izlashga intilishi natijasida paydo bo‘ladi. Bu
jarayon ijtimoiy taqqoslashni o‘z ichiga oladi, unda guruh boshqa
ijtimoiy guruhlarga nisbatan ijobiy fazilatlarni qanchalik katta
bo‘lsa, ijtimoiy o‘ziga xoslik va uning a’zolarining » o‘z-o‘zini
anglash » shakllanish darajasi shunchalik kuchliroq bo‘ladi. O‘zi-
ning balandligi asosi sifatida boshqa guruhdan foydalanish aniq,
ya’ni tajovuzkorlikning namoyon bo‘lishi aniq. Guruhlardan biri-
ning pozitsiyasini kuchaytirish boshqa guruhlarni baholashda
nomuvofiqlikka olib keladi va ularni kamsitishga olib keladi. Ba-
holashning nomuvofiqligi boshqa (shart emas dushmanlik) guruh-
larga ba’zi salbiy xususiyatlarni kiritishdan iborat: past ijtimoiylik,
salbiy atributlarning mavjudligi, hayot sifati haqidagi ideal g‘o-
yalarga mos kelmaslik va h.k.
Shu bilan birga, albatta, qarama-qarshi fazilatlar ularning
guruhiga tegishli. Ushbu hodisa ijtimoiy kamsitishning ijobiy-
salbiy assimetriyasi deb ataladi.
Misol tariqasida biz chekmaydiganlar guruhining chekuvchi-
larga yoki aksincha, musiqa ixlosmandlariga musiqani yoqtir-
maydiganlarga nisbatan kamsituvchi xatti-harakatlarini keltirishi-
miz mumkin. Bunday kamsitish ochiq zo‘ravonlikni o‘z ichiga
olmaydi deb hisoblanmaydi va shuning uchun kamsitilgan guruh
52
a’zolariga jiddiy zarar yetkazishi mumkin emas. Biroq, biz yuqo-
rida «zo‘ravonliksiz» harakatlarning tajovuzkorligi bilan bog‘liq
bo‘lsa, faqatgina zararli ekanligi haqida gapirgan edik. Bundan
tashqari, ushbu ijtimoiy o‘zaro ta’sir turini ko‘rib chiqayotganda,
quyidagi fikrni hisobga olish kerak: bitta tajovuz xatti-harakati,
uning individual shaxsga qarshi qilingan yoki yo‘naltirilganligiga
qarab, har xil yo‘llar bilan baholanishi va talqin qilinishi mum-
kin. guruhda. Agar biron bir guruh vakili - bir vaqtning o‘zida
boshqa guruhning bir nechta a’zolari tomonidan bosim o‘tka-
zilsa, unda bunday bosim (tajovuzkor hujum) ochiq zo‘ravonlik
sifatida qabul qilinish ehtimoli katta, bu ikki xil qutb reaksiya-
lariga olib kelishi mumkin: yoki o‘z-o‘zidan chiqib ketish (psixo-
logik travma va ko‘pchilikka qarshi tura olmaslik sababli) yoki
zo‘ravonlik javobi uning intensivligida yyetarli emas.
Bunday omillar quyidagilardir:
boshqalarni kamsitish hisobiga o‘zini tasdiqlash istagi (ijti-
moiy o‘zaro ta’sirni boshlovchi subyekt uning asl maqsadlari
to‘g‘risida bilishi shart emas);
birovni ma’lum imtiyozlar (psixologik, targ‘ibot va h.k.)
uchun ishlatish istagi;
ijtimoiy identifikatsiyani qidirish yoki tasdiqlash (shaxs yoki
guruh tomonidan);
«aql-idrokka o‘rgatish» kabi.
Shuningdek, shaxslarning muayyan barqaror munosabatlari
va qadriyatlarini aks ettirmaydigan, ammo tajovuz va zo‘ravonlik
namoyon bo‘lishiga qodir bo‘lgan omillarni sanash mumkin. Shu
bilan birga, tajovuz va zo‘ravonlik nafaqat aktyordan, balki uning
reaksiyasini faqat provokatsiyaga javob deb hisoblaydigan res-
pondentdan ham kelib chiqishi mumkin.
Agressivlikning namoyon bo‘lishiga olib kelishi mumkin
bo‘lgan hissiy holat sifatida ko‘pincha yuqorida sabnab otilgan
holatlar sabab etib korsatiladi.Va bu holatlar quyidagi his-tuyg‘u-
larga sabab bo‘lishi mumkin:
adolatsizlikning namoyon bo‘lishidan «adolatli» g‘azab;
ular sizni tushunishni istamasligidan norozilik;
53
o‘zingizni, vaziyatni, boshqa odamning xatti-harakatlarini
nazorat qilishni yo‘qotayotganingizdan bezovtalanish;
siz uchun qadrdon bo‘lgan kishini yo‘qotayotganingizni
anglaganingizdagi tuyg‘ular.
Ushbu his-tuyg‘ularning namoyon bo‘lishini o‘zaro ta’sir-
ning kontragenti tomonidan qabul qilish va ularni talqin qilish
nafaqat subyektiv qadriyatlar va munosabat, balki madaniy
an’analar bilan ham belgilanadi. Aynan ma’lum bir jamiyat
madaniyati bizning his-tuyg‘ularimizni qanday ifoda etishimiz,
ularning namoyon bo‘lishining xulq-atvor stereotiplari qanday
ekanligi haqida fikr beradi.
U, shuningdek, bizga reaktsiyalar stereotip modellarini
beradi, ammo bu farqlarning o‘zi faqat hissiyotlarning namoyon
bo‘lishining madaniy stereotiplari ta’sirining kuchliligidan dalo-
lat beradi, chunki ular ma’lum bir jins, yosh, ma’lumot, ijtimoiy
mavqe vakillariga qat’iy ravishda hissiyotlarni ifodalashning
shakllari va usullarini belgilaydilar.
Albatta, yuqorida aytib o‘tilganlar shubhasiz emas, ko‘p fikr-
lar hisobga olinmagan, ba’zilari esa batafsilroq ko‘rib chiqishni
talab qiladi. Ammo agressiv va zo‘ravon xatti-harakatlarning
aniqlangan ideal turlari sotsiologlarning e’tiborini jalb qilishi va
tegishli tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ushbu hodisani anglashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ular-
dan ba’zilarini korib chiqamiz:
Normativ yondashuv shuni anglatadiki, tajovuz ta’riflarida
uning noqonuniyligi, ijtimoiy me’yorlarga «zidligi» ga alohida
urg‘u beriladi.
Tajovuzni jamiyatdagi odamlar birgalikda yashash me’yor-
lari va qoidalariga zid bo‘lgan maqsadga qaratilgan buzg‘unchi
xatti-harakatlar deb ta’riflash mumkin.
«Jinoiy tajovuz» atamasi normativ yondashuv doirasida
aniqlanadi va «tajovuzkorning xatti-harakatlari jinoyat huquqi
normalariga zid keladigan boshqa jonzotga ataylab jismoniy va
ma’naviy zarar yetkazishga qaratilgan xatti-harakatlarni angla-
tadi.
54
Xulq-atvor ikkita shart mavjud bo‘lsa, uni tajovuzkor deb
atash mumkin:
a) jabrlanuvchi uchun halokatli oqibatlarga olib kelganda;
b) xulq-atvor normalari buzilganda.
•
Psixoanaliz vakillari tajovuzni odamlarda «o‘lim instinkti»
ning namoyon bo‘lishi bilan bog‘lashadi
•
|
