Agressiyaning oqibatlariga e’tibor beradigan yondashuv-
lar
uning natijalarini tavsiflaydi.
•
Agressorning
niyatlarini baholashga asoslangan yonda-
shuvlar uning
faol harakatlar yoki hal qiluvchi harakatlar orqali
biror narsaga hukmronlik qilish yoki egallashga majbur qilish
niyatida amalga oshirilganligi ma’nosini anglatadi.
•
Hissiy yondashuvlar
agressiya harakatining hissiy tarkibiy
qismini bildiradi. Shuning uchun tajovuz «shaxsning (ijtimoiy
guruhning) his-tuyg‘ulari va harakatlaridagi dushmanlikning na-
moyon bo‘lishi -qarama-qarshilik, do‘stona munosabat, dushma-
nona munosabat, nafrat niyatlarning og‘zaki ifodasi deb tushu-
niladi.
•
Ko‘p o‘lchovli yondashuvlar
yuqoridagi yondashuvlarning
barchasini yoki individual muallif nuqtai nazaridan eng mos
keladigan ularning kombinatsiyasini o‘z ichiga oladi.
Agressiya – bu odamlarning jamiyatdagi birgalikdagi ya-
shash me’yorlari va qoidalarini buzadigan, hujum obyektlariga
(jonli va jonsiz) zarar yetkazadigan, odamlarga jismoniy zarar
yetkazadigan va ularga ruhiy noqulaylik tug‘diradigan, qo‘rquv,
taranglikning salbiy oqibatlarini keltirib chiqadigan jarayondir.
Ko‘p sonli yondashuvlarga qaramay, ularning hech biri
tajovuzning to‘liq va keng qamrovli ta’rifini bermaydi, bu hodi-
saning faqat bir yoki boshqa tomonlarini aks ettiradi.
Insonning tajovuzkorligi uning jinsi bilan bog‘liq emas, balki
madaniy (ijtimoiy) muhitga bog‘liq. Shunday qilib, bitta arxaik
jamiyatda erkaklar ham, ayollar ham bir xil darajada tajovuzkor
bo‘lishadi, qo‘shni bir xil jamiyatda esa erkaklar ayollarga qara-
ganda ko‘proq tajovuzkor bo‘lishadi.
55
Biroq, agressiya bu murakkab xulq-atvor reaktsiyasi bo‘lib,
bu faqat genetik omil emas.
Agressivlikning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi shaxsiy xususi-
yatlar harakat qilish istagi, hissiy sezuvchanlik - norozilik, noqu-
laylik hissiyotlarini boshdan kechirish tendentsiyasi, fikrlash
(instrumental tajovuz) va g‘oyasizlik (hissiy tajovuz), dushman-
lik atributsiyasi - har qanday noaniq stimulni dushmanlik deb
talqin qilishdir.
Qarama-qarshilik haqidagi ta’limot fan sifatida nizolar-
ni boshqarish 20-asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Nemis ameri-
kalik sotsiolog Lyuis Kozerning «Ijtimoiy ziddiyatning funktsi-
yalar» kitobida o‘z xulosalarini XX asr boshidagi nemis faylasuf-
larining xulosalariga asoslagan.
Konflikt yuzaga kelgan tizimga nisbatan har doim ham ishla-
may qolmaydi ; ko‘pincha konflikt uni saqlab qolish uchun za-
rurdir. Konflikt jamiyat va guruhlarning o‘ziga xosligi va chega-
ralarini o‘rnatish va saqlashga xizmat qiladi. Konfliktning vazifa-
si, Kozerning fikriga ko‘ra, guruh identifikatorini o‘rnatish va
saqlashdan iborat bo‘lib, boshqa guruhlar bilan ziddiyat guruh-
ning o‘ziga xosligini mustahkamlash va atrofdagi jamiyat bilan
bog‘liq holda uning chegaralarini saqlab qolishga yordam
beradi. Ya’ni, nizo munosabatlar tizimini tartibga soladigan dara-
jada guruhni saqlab qolish funktsiyasini bajaradi.
Har qanday jamiyatda ziddiyat uchun asoslar mavjud, ammo
ijtimoiy tuzilmalar antagonistik talablarni ifoda etishning ruxsat
etilgan usullari bilan farq qiladi.
Eng keng tarqalgani - ziddiyatni tushunish uchun ikkita
yondashuv mavjud.
Birinchisida, ziddiyat tomonlarning, fikrlarning, kuchlarning
to‘qnashuvi, ya’ni juda keng miqyosda aniqlanadi. Bunda «Qara-
ma-qarshilik» tushunchalari aslida miqyosi jihatidan taqqoslana-
digan bo‘lib qoladi.
Ikkinchi yondashuv konfliktni qarama-qarshi yo‘naltirilgan
maqsadlar, manfaatlar, pozitsiyalar, fikrlar yoki qarama-qarshi-
liklar yoki o‘zaro ta’sir subyektlarining qarashlari to‘qnashuvi
56
sifatida tushunishdir. Bu yerda ziddiyatli o‘zaro ta’sirning pred-
meti individual shaxs yoki odamlar guruhi bo‘lishi mumkin
deb taxmin qilinadi.
|
