tajovuz
(«vertikal» bo‘ylab, ya’ni talaba va o‘qituvchi, o‘qi-
tuvchi va maktab ma’muriyati o‘rtasidagi ziddiyatlarda namoyon
bo‘ladi; bu boshqa odamlarga va o‘ziga qaratilgan bo‘lishi
mumkin, ko‘pincha o‘zini haqorat qilish, o‘zini o‘zi boshqarish
shaklida bo‘ladi);
•
proeksiya
(sabablar atrofdagilarga tegishli, ularning kamchi-
liklari hamma odamlarda ko‘rinadi, bu ortiqcha ichki stressni
yengishga imkon beradi);
•
fantaziya
(aslida amalga oshirib bo‘lmaydigan narsaga,
tushlarda erishila boshlaydi; kerakli maqsadga erishish xayol-
da sodir bo‘ladi );
•
regressiya
(maqsadlarni
almashtirish
mavjud;
intilish
darajasi pasayadi; xatti-harakat motivlari esa bir xil bo‘lib
qoladi);
•
maqsadni almashtirish
(psixologik stress boshqa faoliyat
sohalariga yo‘naltirilgan);
43
•
yoqimsiz vaziyatdan qochish
(odam o‘z vazifalarini bajara
olmagan yoki bajara olmagan holatlardan ongsiz ravishda qocha-
di).
Konfliktlarning rivojlanish dinamikasida bir qator bosqichlar
mavjud:
1.
Taxminiy bosqich - manfaatlar to‘qnashuvi yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan sharoitlarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq.
Ushbu shartlarga quyidagilar kiradi:
a) kollektiv yoki guruhning uzoq muddatli konfliktlarsiz
holati, agar hamma o‘zini erkin deb bilsa, boshqalar oldida hech
qanday javobgarlikni o‘z zimmasiga olmaydi, ertami-kechmi
aybdorlarni qidirish istagi paydo bo‘ladi; har kim o‘zini o‘ng
tomon
deb
biladi,
nohaq
xafa
bo‘lib,
keyin
nizo
yaratadi; konfliktlarsiz rivojlanish nizolar bilan to‘la;
b) ortiqcha yuklardan kelib chiqadigan doimiy ravishda ortiq-
cha ish, bu stress, asabiylashish, qo‘zg‘aluvchanlik, eng oddiy va
zararsiz narsalarga yetarli darajada munosabatda bo‘lmaslikka
olib keladi;
d) informatsion-sezgir ochlik, hayotiy ma’lumotlarning
yetishmasligi, uzoq vaqt jonli va kuchli taassurotlarning yo‘qli-
gi; bularning hammasi asosida kundalik hayotning hissiy ortiqcha
to‘yinganligi yotadi. Keng jamoatchilik miqyosida kerakli ma’lu-
motlarning yetishmasligi mish-mishlar, taxminlar paydo bo‘lishi-
ga olib keladi, tashvish tug‘diradi (o‘spirinlar orasida – giyoh-
vandlik kabi rok musiqasiga bo‘lgan ishtiyoq);
e) turli qobiliyatlar, imkoniyatlar, yashash sharoitlari – bular-
ning barchasi muvaffaqiyatli, qobiliyatli insonga hasad qilishga
olib keladi. Asosiysi, har qanday sinfda, jamoada, guruhda hech
kim o‘zini chetda qolgandek his etmasligi kerak, «ikkinchi
darajali odam»;
f) hayotni tashkil etish va jamoani boshqarish uslubi.
1. Konfliktning kelib chiqish bosqichi - bu turli guruhlar yoki
shaxslar manfaatlarining to‘qnashuvi.
Bu uchta asosiy shaklda bo‘lishi mumkin:
44
a)
asosiy to‘qnashuv ba’zilarning qoniqishi, faqat boshqalar-
ning manfaatlarini buzish hisobiga amalga oshishi mumkin;
b)
manfaatlar to‘qnashuvi faqat odamlar o‘rtasidagi muno-
sabatlar shakliga ta’sir qiladi, ammo ularning moddiy, ma’naviy
va boshqa ehtiyojlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaydi;
c)
manfaatlar to‘qnashuvi to‘g‘risida g‘oya mavjud, ammo
bu odamlar, jamoa a’zolari manfaatlariga ta’sir qilmaydigan
xayoliy, aniq to‘qnashuv.
2.
Konfliktning pishib yetish bosqichi - manfaatlar to‘qnashu-
vi muqarrar bo‘lib qoladi. Ushbu bosqichda rivojlanayotgan nizo
ishtirokchilarining psixologik munosabati shakllanadi,ya’ni noqu-
lay vaziyat manbalarini olib tashlash uchun ongsiz ravishda u yoki
bu tarzda harakat qilishga tayyorlik. Psixologik stress holati noxush
voqealar manbasidan «hujum» yoki «chekinish»ni talab qila-
di. Atrofdagi odamlar yetuk konflikt haqida uning ishtirokchila-
riga qaraganda tezroq tahmin qilishlari mumkin, ular subyektiv
hukmlardan xoli bo‘lgan mustaqil kuzatuvlarga ega. Konfliktning
pishib yetishini kollektivning, guruhning psixologik muhiti ham
tasdiqlashi mumkin.
3.
Konfliktni anglash bosqichi - ziddiyatli tomonlar nafaqat
manfaatlar to‘qnashuvini his qilishni boshlaydilar. Bu erda bir
nechta variant mavjud:
a)
ikkala ishtirokchi ziddiyatli munosabatlar maqsadga
muvofiq emas va o‘zaro da’volardan voz kechishga tayyor degan
xulosaga kelishadi;
b)
ishtirokchilardan biri konfliktning muqarrarligini tushu-
nadi va barcha holatlarni o‘lchab, tan olishga tayyor; boshqa
ishtirokchi yanada og‘irlashuvga boradi; boshqa tomonning
muvofiqligini zaiflik deb hisoblaydi;
f) ikkala ishtirokchi ham qarama-qarshiliklar murosasiz
degan xulosaga kelishadi va konfliktni o‘z foydalariga hal qilish
uchun kuchlarni safarbar qila boshlaydilar.
Konfliktli vaziyatning obyektiv mazmuni.
1. Konflikt ishtirokchilari.
Har qanday to‘qnashuvda odamlar
asosiy aktyorlardir. Ular konfliktda shaxs sifatida (masalan,
45
oilaviy konfliktda), mansabdor shaxs sifatida (vertikal konflikt)
yoki yuridik shaxs sifatida (muassasa yoki tashkilot vakillari)
harakat qilishlari mumkin. Bundan tashqari, ular turli guruhlar va
ijtimoiy guruhlarni tashkil qilishlari mumkin.
Konfliktda qatnashish darajasi har xil bo‘lishi mumkin:
to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarama-qarshilikdan tortib, nizo jarayoniga bil-
vosita ta’sirga qadar. Bunga asosan quyidagilar ajratiladi : nizo-
ning asosiy ishtirokchilari; qo‘llab-quvvatlash guruhlari; boshqa
ishtirokchilar.
Konfliktning asosiy ishtirokchilari. Ular ko‘pincha tomonlar
yoki qarama-qarshi kuchlar deb nomlanadi. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bir-biriga qarshi faol (tajovuzkor yoki mudofaa) harakatlarni
amalga oshiradigan nizo subektlaridir. Qarama-qarshi tomonlar
har qanday ziddiyatning asosiy bo‘g‘inidir. Tomonlardan biri
konfliktni tark etganda, u tugaydi. Agar shaxslararo ziddiyatda
ishtirokchilarning biri yangisiga almashtirilsa, u holda ziddiyat
ham o‘zgaradi, yangi ziddiyat boshlanadi.
2. Konflikt mavzusi.
Bu tomonlarning manfaatlari va maq-
sadlarining to‘qnashuvini aks ettiradi. Konfliktda olib borila-
yotgan kurash tomonlarning ushbu qarama-qarshilikni qoida tari-
qasida, ularning foydasiga hal qilish istagini aks ettiradi. Konflikt
paytida kurash avj olishi va susayishi mumkin. Xuddi shu
darajada ziddiyat tinchlanib, kuchayadi.
Konfliktning predmeti - qarama-qarshilik, shu tufayli va uni
hal qilish uchun tomonlar qarama-qarshilikka kirishadilar.
3. Konflikt obyekti.
Obyekt yanada chuqurroq joylashgan va
muammoning yadrosi, nizoli vaziyatning markaziy bo‘g‘ini
hisoblanadi. Shuning uchun, ba’zida bu nizoning sababi, sababi
sifatida ko‘rib chiqiladi. Konfliktning obyekti moddiy (resurs),
ijtimoiy (kuch) yoki ma’naviy (g‘oya, me’yor, prinsip) qiymat
bo‘lishi mumkin, bunga egalik qilish yoki ulardan foydalanishga
ikkala raqib ham intiladi. Konflikt obyekti bo‘lish uchun moddiy,
ijtimoiy yoki ma’naviy sohaning elementi uni boshqarishga
intilayotgan subyektlarning shaxsiy, guruhiy, jamoat yoki davlat
manfaatlari kesishmasida bo‘lishi kerak. Konfliktning sharti - bu
46
hech bo‘lmaganda bir tomonning obyektning bo‘linmasligini
talab qilishi, uni bo‘linmas deb hisoblash, unga to‘liq egalik
qilish istagi. Konfliktni konstruktiv hal qilish uchun nafaqat
uning obyektiv tarkibiy qismlarini, balki subyektiv qismlarini
ham o‘zgartirish zarur.
4. Mikro va makro muhit. Konfliktni tahlil qilayotganda, zid-
diyat ishtirokchilari bo‘lgan va harakat qiladigan sharoitlar, ya’ni
ziddiyat paydo bo‘lgan mikro va makro muhit kabi elementni
ajratib ko‘rsatish kerak.
Konfliktli vaziyatning muhim psixologik tarkibiy qismlari -
bu tomonlarning intilishlari, ularning xatti-harakatlari strategiyasi
va taktikasi, shuningdek, ularning nizoli vaziyatni idrok etishlari,
ya’ni har bir tomonda mavjud bo‘lgan va shunga mos ravish-
da nizolarning axborot modellaridir. Bu bilan ishtirokchilar zid-
diyatdagi xatti-harakatlarini tashkil qilishadi.
| 