konfliktga avtoritar aralashuv pozitsiyasi –
o‘qituvchi nizo
har doim yomon ekanligiga va u bilan kurashish zarurligiga
ishonch hosil qilmasdan, uni bostirishga harakat qiladi;
•
betaraflik pozitsiyasi –
o‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasida
yuzaga keladigan to‘qnashuvlarni sezmaslikka va aralashmas-
likka harakat qiladi;
•
konfliktdan qochish pozitsiyasi -
o‘qituvchi konflikt uning
bolalar bilan ta’lim ishidagi muvaffaqiyatsizliklarining ko‘rsat-
kichi ekanligiga va vaziyatdan qanday chiqishni bilmaslikdan
kelib chiqishiga amin;
•
konfliktga maqsadga muvofiq aralashish pozitsiyasi –
o‘qi-
tuvchi o‘quvchilar jamoasining yaxshi bilimlariga, tegishli bilim
va ko‘nikmalarga tayanib, nizoning sabablarini tahlil qiladi, uni
bostirish yoki rivojlanishiga imkon berish to‘g‘risida qaror qabul
qiladi.
O‘qituvchining to‘rtinchi pozitsiyadagi harakatlari nizoni
boshqarish imkoniyatini beradi.
Biroq, o‘qituvchida ko‘pincha o‘quvchilar bilan muomala
madaniyati va texnologiyasi yetishmayapti, bu o‘zaro begonala-
shishga olib keladi. Aloqa texnikasi yuqori bo‘lgan odam nafa-
qat konfliktni to‘g‘ri hal qilish, balki uning sabablarini ham ang-
39
lash istagi bilan ajralib turadi. O‘smirlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni
hal qilish uchun, tomonlarni yarashtirish usuli sifatida ishontirish
usuli juda mos keladi. Bu o‘spirinlarga konfliktni hal qilishda
foydalanadigan ba’zi shakllarning (janjallar, taxalluslar, qo‘rqi-
tish va boshqalar) nomuvofiqligini ko‘rsatishga yordam bera-
di. Shu bilan birga, o‘qituvchilar ushbu usuldan foydalanib,
odatdagi xatoga yo‘l qo‘yishadi, faqat o‘zlarining dalillari manti-
g‘iga e’tibor berishadi, o‘spirinning o‘z qarashlari va fikrlarini
hisobga olishmaydi. O‘qituvchi o‘quvchining qarashlari va tajri-
basini e’tiborsiz qoldirsa, mantiq ham, hissiyot ham muvaffaqi-
yatga erishmaydi.
Psixologik va pedagogik konfliktologiyaning nazariy tahli-
li quyidagi dastlabki xulosalarga olib keladi:
•
tushuntiriladigan qarama-qarshilik ko‘pincha konflikt mar-
kazida yotadi va konfliktning o‘zi konstruktiv va halokatli bo‘-
lishi mumkin;
•
o‘qituvchilarning aksariyati talabalar o‘rtasidagi nizolardan
ehtiyot bo‘lishadi;
•
konfliktlardan «qo‘rqmaslik» kerak, chunki ular tabiiydir;
•
yosh xususiyatlariga qarab o‘spirinlar o‘rtasidagi nizo-
lar noodatiy va odatiy hodisa;
•
muloqotda yuqori hissiy «issiqlik» ko‘pincha nizolarga olib
keladi;
•
ziddiyatning sababi birovning «men» so‘zi bo‘lishi mum-
kin;
•
pastki konflikt Kişilerarası to‘qnashuvlar olib kelishi mum-
kin;
•
o‘qituvchilar konfliktni yo‘q qilish uchun shunchaki ara-
lashishi tavsiya etiladi, chunki o‘spirin o‘zini, do‘stini, tarbiyaviy
jamoasini bilishda yordam beradi;
•
konfliktga aralashishdan oldin, uning paydo bo‘lish sabab-
larini bilish kerak, aks holda aralashuv pedagogik jihatdan salbiy
xarakterga ega bo‘lishi mumkin;
40
•
nizoli vaziyat va nizo, boshqarish mexanizmlaridan mohi-
rona foydalangan holda, ta’lim ta’sirining samarali vositasiga
aylanishi mumkin;
•
ijtimoiy pedagog o‘spirinlar ziddiyatini muvaffaqiyatli bosh-
qarish uchun chuqur maxsus bilimlarga muhtoj.
Konfliktlarni nafaqat obyektiv, balki subyektiv sharoit ham
boshlashi mumkin. Obyektiv holatlarga pedagogik jarayonga
bog‘liq holda ozmi-ko‘pmi mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan
narsa va ziddiyat potensialini yaratadigan narsa kiradi. Subyektiv
sharoitlar bolalarni tarbiyalash va rivojlantirish darajasini, uning
ishtirokchilari tomonidan vaziyatning ziddiyat darajasidan xabar-
dorligini, ularning axloqiy va qadriyat yo‘nalishlarini tashkil
etadi.
Qarama-qarshiliklar yo‘naltirilganligi bo‘yicha quyidagi
turlarga bo‘linadi:
•
ijtimoiy-pedagogik - ular ham guruhlar o‘rtasidagi muno-
sabatlarda, ham shaxslar bilan namoyon bo‘ladi. Ushbu guruh ni-
zolar - munosabatlar sohasidagi buzilishlarga asoslangan.
O‘zaro munosabatlarning sabablari quyidagicha bo‘lishi
mumkin:
psixologik mos kelmaslik, ya’ni shaxs tomonidan odamni
ongsiz, g‘ayratli ravishda rad etishi, tomonlardan birida yoki bir
vaqtning o‘zida ularning har birida yoqimsiz hissiy holatlarni
keltirib chiqaradi.
Buning sabablari yetakchilik uchun kurash, ta’sir o‘tkazish
uchun, obro‘li mavqe uchun, boshqalarning e’tiborini jalb qilish,
qo‘llab-quvvatlash uchun bo‘lishi mumkin;
•
psixologik va pedagogik ziddiyatlar - ular tarkibida rivojla-
nayotgan munosabatlarni uyg‘unlashtirish tanqisligi sharoitida
ta’lim jarayonida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarga asos-
lanadi;
•
ijtimoiy ziddiyat - vaqti-vaqti bilan vaziyatli ziddiyatlar;
•
psixologik ziddiyat - odamlar bilan muloqotdan tashqarida
paydo bo‘ladi, shaxsiyat ichida yuzaga keladi.
41
Konfliktlar sodir bo‘layotgan narsalarga munosabat darajasi
bo‘yicha ajratiladi:
•
tezkor konfliktlar - ziddiyatli odamlarning salbiy munosaba-
tining haddan tashqari namoyon bo‘lishi, katta hissiy rang berish
bilan ajralib turadi. Ba’zida bunday to‘qnashuvlar og‘ir va fojiali
natijalar bilan tugaydi. Bunday to‘qnashuvlar ko‘pincha xarakter-
ning xususiyatlariga, shaxsning ruhiy salomatligiga asoslanadi;
•
o‘tkir uzoq muddatli to‘qnashuvlar - qarama-qarshiliklar
yetarlicha barqaror, chuqur, yarashish qiyin bo‘lgan hollarda
paydo bo‘ladi. Ziddiyatli tomonlar o‘zlarining reaksiyalari va
harakatlarini nazorat qilishadi. Bunday nizolarni hal qilish oson
emas;
•
zaif ifodalangan sust konfliktlar - juda keskin bo‘lmagan
qarama-qarshiliklar uchun yoki tomonlardan faqat bittasi faol
bo‘lgan to‘qnashuvlar uchun xosdir; ikkinchisi o‘z pozitsiyasini
aniq ochib berishga intiladi yoki iloji boricha ochiq qarama-
qarshiliklardan qochadi. Bunday nizolarni hal qilish qiyin, ko‘p
narsa nizo tashabbuskoriga bog‘liq.
Vaqt o‘tishi bilan qarama-qarshi bo‘lgan pedagogik
vaziyatlar namoyon boladi: doimiy va vaqtinchalik (diskret, bir
martalik); qo‘shma faoliyatning mazmuni bo‘yicha: ta’lim,
tashkiliy, mehnat, shaxslararo va boshqalar; psixologik oqim
sohasida: biznesda va norasmiy aloqada. Ishbilarmonlik konflikt-
lari ishbilarmonlik muammolarini hal qilishda jamoa a’zolarining
fikri va harakatlaridagi nomuvofiqlik asosida, ikkinchisi esa
shaxsiy manfaatlardagi qarama-qarshiliklar asosida yuzaga kela-
di. Shaxsiy ziddiyatlar odamlarning bir-birlarini idrok etishi va
baholashi, ularning harakatlarini, ish natijalarini va boshqalarni
baholashda haqiqiy yoki aniq adolatsizlik bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin.
Aksariyat nizolar subyektiv xarakterga ega va quyidagi psi-
xologik sabablardan biriga asoslanadi:
•
inson haqida yyetarli ma’lumotga ega emasligi;
•
uning niyatlarini noto‘g‘ri tushunish;
42
•
u haqiqatan ham o‘ylaydigan narsa haqida noto‘g‘ri tushun-
chalar;
•
sodir etilgan qilmishlar motivlarini noto‘g‘ri talqin qilish;
•
berilgan odamning boshqasiga bo‘lgan munosabatini no-
to‘g‘ri baholash.
Psixologik nuqtai nazardan ushbu sabablarning har qandayi-
ning paydo bo‘lishi, ularning har qanday kombinatsiyasi amalda
inson qadr-qimmatini kamsitishga olib keladi, uning tomonidan
huquqbuzarlik shaklida adolatli reaksiyaga kirishadi, bu esa
xuddi shu reaksiyaga sabab bo‘ladi jinoyatchi, na boshqa shaxs
o‘zaro dushmanlik xatti-harakatining sabablarini tushunishga va
tushuntirishga qodir emas.
Konfliktga ta’sir qiluvchi barcha subyektiv omillar quyi-
dagilar bo‘lishi mumkin: xarakterli va vaziyatli. Birinchisiga bar-
qaror shaxsiy xususiyatlar, ikkinchisiga ortiqcha ish, norozilik,
yomon kayfiyat, foydasizlik hissi kiradi.
Konfliktli vaziyatlarda ularning ishtirokchilari har xil mudo-
faa xatti-harakatlariga murojaat qilishadi:
•
| 