Nazorat uchun savollar:
1. Oilaviy munosabatlarning buzilishiga olib keladigan ba’zi
holatlar qaysilar?
2. Yoshlarning xulqida qanday nuqsonlar uchraydi?
3. Oilaning bola tarbiyasi oldidagi vazifasi nimalardan
iborat?
75
10-mavzu. JAMOADAGI KONFLIKT VA UNI
YECHIMGA OLIB KELISH YO‘LLARI
Reja:
1.
Jamoada mos kelishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning
asosiy guruhlari.
2.
Xodimlarning janjalkashliklariga ta’sir ko‘rsatuvchi psixo-
logik xususiyat turlari; nizolar sabablari; nizolarni hal qilish
usullari.
3.
Boshqaruv tizimida ro‘y beradigan nizoli vaziyatlar.
4.
O‘qituvchilar o‘rtasida shaxslararo nizolarning oldini olish
yo‘llari.
Tayanch tushunchalar:
tinch-totuv, or-nomus, uyat va an-
disha, sharmu-hayo, erkin, farovon, beparvo, hamjamiyat, xalqa-
ro, tafakkur, ong, axloqiy tuyg‘u, ibo va iffat, tushuncha, kibr,
asabiy.
Konflikt (lotincha «to‘qnashuv» dan) qarama-qarshi maqsad-
lar, manfaatlar, pozitsiyalar, fikrlar yoki qarashlarning to‘qnashu-
vidir.
Konfliktlarning paydo bo‘lishida asosiy rol «mojaro genlari»
ga tegishli – bu nizolar paydo bo‘lishi va rivojlanishiga hissa
qo‘shadigan so‘zlar, harakatlar (yoki harakatsizlik), to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ziddiyatga olib keladi. Biroq, bitta konfliktogenning o‘zi
ziddiyatga olib kelishi mumkin emas. Mojarolar zanjiri paydo
bo‘lishi kerak - ularning eskalatsiyasi deb ataladigan narsa – biz
mojaroga kuchliroq ziddiyat bilan javob berishga harakat
qilamiz.
Konfliktlarning o‘zaro ta’siri jarayonida uning ishtirokchilari
turli xil fikrlarni bildirish, qaror qabul qilishda ko‘proq alter-
nativalarni aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ziddiyat ham
ijobiy bo‘lishi mumkin. Agar nizolar asosli qarorlar qabul
qilishga va munosabatlarni rivojlantirishga yordam bersa, u holda
ular funksional deb nomlanadi. Samarali aloqa va qaror qabul
qilishga xalaqit beradigan nizolar disfunksional deb nomla-
nadi. Shuning uchun siz foyda olishingiz, nizolarni boshqa-
76
rishingiz mumkin, ammo buning uchun ularni o‘rganish, tahlil
qilish, ularning sabablari va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
oqibatlarini tushunishingiz kerak.
Qarama-qarshiliklarning har xil turlari mavjud:
1) yo‘nalish bo‘yicha: - vertikal (O‘qituvchi-talaba) –
gorizontal (talaba-talaba) - aralash (O‘qituvchi - ota-onalar);
2) daraja bo‘yicha: -makrovelle (ta’lim tizimi - jamiyat) -
o‘rta (ma’muriyat, o‘qituvchilar (pedagoglar, ota-onalar) - past
daraja (O‘qituvchi-talaba, ota-onalar-o‘quvchilar);
3) mazmuni bo‘yicha: -faoliyat nizolari (akademik ko‘rsat-
kichlar) -xulq-atvor mojarolari (xulq-atvor qoidalarini buzish) -
mojarolar munosabatlar (hissiy shaxsiy munosabatlar).
Pedagogik amaliyotda shaxslararo nizolarning asosiy turlari:
1) talaba-talaba: - mikro guruhda yetakchilikka intilish; -
shaxsiy ustunligini namoyish qilish; - rahm-shafqat yetish-
masligi, bezorilik va hk.
2) talaba-o‘qituvchi: - o‘rta maktabda paydo bo‘lishi,
«Voyaga yetganlar» tushunchasining ustunligi, avtonomiyaga
intilish, muammolarni mustaqil hal qilish; - sharhlarga keskin va
qattiq munosabat; - nizolar nohaq baholash va h.k.lar tufayli
kelib chiqishi mumkin;
3) O‘qituvchi-o‘qituvchi: - o‘qituvchilar o‘rtasidagi raqo-
bat; - tajribali o‘qituvchilarning yosh o‘qituvchilardan ustunligini
namoyish etish; - faoliyat bilan emas, balki unga taqlid qilish va
h.k.da qulay taassurot yaratish.
Pedagogik nizolarning turlari (V. I. Juravlevning so‘zlariga
ko‘ra): o‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning
uchta guruhi ustunlik qiladi, bu yerda maktab o‘quvchilarining
psixotravmalari paydo bo‘ladi.
Ular sinfda paydo bo‘ladi va o‘z ma’nosidagi metodikaga
emas, balki o‘qituvchining xatti-harakatiga, uning taktikasi, uslu-
bi, o‘quvchilar harakatlariga munosabatiga bog`liq. Kopincha
darsda hamma shovqin qiladi, lekin faqat bitta talaba sinfdan
chetlashtiriladi; ikkitasi darsdagi tartibni buzganlikda aybdor va
77
ulardan biri jazolanadi; sinfdagi tartib-intizom uchun baholar
pasaytiriladi va h.k.
Shunday qilib, nizolar:
1. Darsda yuzaga keladi va metodikaga o‘z ma’nosida emas,
balki o‘qituvchining xulq-atvori, ya’ni uning taktikasi, uslubi,
o‘quvchilarning harakatlariga munosabati bilan bog‘liq..
2. O‘qituvchilarning xatti-harakatlari, o‘quvchilarga nisbatan
«kamsitish» atamasi bilan birlashtirilgan.
3. O‘qituvchida tabiiy xushyoqish va antipatiya tuyg‘ularini
uyg‘otadigan talabalar bilan muloqot qilishda pozitsiyani topish
juda qiyin.
4. Boshqa turlari: O‘qituvchining rasmiy intizomi, sustkash-
liklarni e’tiborsiz qoldirish, ota-onalari o‘qituvchiga nisbatan
biron bir hokimiyatga ega bo‘lgan maktab o‘quvchilarining
namoyishkorona mehr-muhabbati, talabaning ommaviy sharman-
daligi va boshqalar.
Axloq qoidalari. Keling, kasbiy zaiflik va hatto umuman
odamning o‘qituvchi funksiyalarini bajara olmasligi faktlari bilan
chegaralanadigan eng stressli ziddiyatli vaziyatlarga o‘tamiz.
Pedagogik va insoniy axloq qoidalarini qo‘pol ravishda buzi-
lishini tasniflash, avvalo, o‘qituvchining madaniyatsizligi, uning
beparvoligi va o‘quvchilarga nisbatan haqoratli muomalasining
namoyon bo‘lish turlarini ajratib ko‘rsatishga asos beradi.
O‘qituvchining talabalarga nisbatan shafqatsizligi va xatti-
harakatlari faktlari juda ko‘p ziddiyatli vaziyatlardir.
Befarqlik va qo‘pollik epizodlari: ular bajarilmagan uy vazi-
fasi tufayli qo‘zg‘alib ketishadi va o‘quvchilarni haqoratli so‘zlar
deb atashadi; sinfda noto‘g‘ri ishlaydigan oilaviy masalalar bilan
qiziqishadi, ota-onalarning ajrashishlari, spirtli ichimliklarni
iste’mol qilishlari to‘g‘risida so‘rashadi; talabalar harakatining
og‘irligini oshirib yuborish; qattiq qichqiriqlar va boshqalar bilan
birga sinfdan chetlashtiriladi.
«Axloqdan tashqari» atamasi o‘qituvchilarning xulq-atvori-
ning qo‘pol anti-pedagogik shakllarini ko‘rsatish uchun kiritil-
gan. Kattalar bolalar bilan ishlashdagi xatolar chegarasidan
78
chiqib ketadigan nizolar yuzaga kelganda, ularning paydo
bo‘lishi pedagogik «huquqbuzarliklar» tomonidan qo‘zg‘atil-
ganda: og‘zaki tahqirlash, qoida tariqasida, jamoat oldida; jismo-
niy ta’sir, hujum; maktab o‘quvchilari orqali ota-onalardan
sovg‘alarni tortib olish va h.k.
Konfliktlarning turlarini bashorat qilish usullari konfliktning
oldini olish uni bashorat qilishni o‘z ichiga oladi.
Konfliktlarni bashorat qilish – bu ziddiyatning paydo bo‘lishi
va rivojlanishi ehtimoli to‘g‘risida ongli va asosli tahmin. Kon-
fliktlarni bashorat qilishda nafaqat ma’lum bir tizimni rivojlanti-
rishning ma’lum bir bosqichida ziddiyat paydo bo‘lishini, balki
ziddiyatli to‘qnashuvning rivojlanishi mumkin bo‘lgan variant-
larini ham aniqlash kerak.
Buning uchun har xil turdagi ziddiyatlar to‘g‘risida tizim-
lashtirilgan ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Ma’lumotlar nizoli vazi-
yat modelining to‘liq tavsifini o‘z ichiga oladi: nizo predmeti
yoki mohiyati, konfliktning tarkibiy qismlari, funktsiyalari,
fazoviy va vaqt chegaralari, rivojlanish bosqichlari va ziddi-
yatning intensivligi darajasi. Ta’riflovchi modellarni tuzgandan
so‘ng, mojarolarni hal qilish nazariyotchilari va amaliyotchilari
nizolarning tushuntirish modellarini tayyorlaydilar. Bunday
modellarni ishlab chiqish konfliktlarni chuqur tahliliy va tizimli
tahlilidan keyingina mumkin bo‘ladi.
Tushuntirish modellari konfliktning asosiy sabablarini, uning
rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlarini ochib beradi.
Konfliktlarni bashorat qilish – bu nizolarning oldini olish
faoliyatining eng samarali usuli. Kelajakda yuzaga kelishi mum-
kin bo‘lgan to‘qnashuvlarni bashorat qilish nizolarni boshqarish-
dagi asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi, chunki ijtimoiy zid-
diyatlar paydo bo‘lishining dastlabki bosqichlarida menejment
resurslar va ta’sir etuvchi kuchlar jihatidan eng samarali va eng
kam xarajatlarga ega.
Bashoratlarning to‘rtta asosiy turini ajratish mumkin:
1) qidiruv bashoratlari - ular ijtimoiy faoliyatning turli soha-
larida mavjud rivojlanish tendensiyalarini real baholashdan bosh-
79
lab kelajakning mumkin bo‘lgan qiyofasini aniqlash uchun tuzi-
ladi;
2) normativ - kelajakda muayyan maqsadlarga erishishga
yo‘naltirilgan va rivojlanish dasturlarini amalga oshirish bo‘yicha
amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga olgan;
3) analitik - ilmiy maqsadlar uchun kelajakni tadqiq qilish
usullari va vositalarining bilish qiymatini aniqlashga mo‘ljallan-
gan;
4) prognozlar - ogohlantirishlar - odamlarning ongi va xatti-
harakatlariga bevosita ta’sir qilish uchun ularni kutilgan kelajakni
oldini olishga majbur qilish uchun tuzilsdi. Ushbu turdagi prog-
nozlar orasidagi farqlar o‘zboshimchalik bilan amalga oshiriladi.
Ijtimoiy prognoz bir vaqtning o‘zida bir nechta xususiyatlarni
birlashtirishi mumkin.
Konfliktli vaziyatlarni bashorat qilishning asosiy usullari
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- ushbu vaziyatni tizimning kelajakdagi holatiga ekstra-
polyatsiya qilish;
- yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizoli vaziyatni modellash-
tirish;
- statik usul - mutaxassislar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov-
noma.
Ekstrapolyatsiyaning aniqligi kelajakka o‘tishda keskin
pasayadi. Tarixiy o‘xshashlikning kelajakni bashorat qilish bilan
qo‘llanishi cheklangan.
Ijtimoiy prognozlashning eng ishonchli usuli - bu to‘g‘ri
nazariy tushunchalar asosida, boshqa usullarning natijalaridan
foydalangan holda va ularga to‘g‘ri talqin qilinadigan ekspert
bahosi. Konfliktli vaziyatlarning prognozlari, shuningdek, bosh-
qa ijtimoiy hodisalar qisqa muddatli, o‘rta muddatli va uzoq
muddatli bo‘lishi mumkin. Bashorat qilish jarayoni quyidagi
harakatlar ketma-ketligidan iborat:
1 Alomatlarni aniqlash - ba’zi bir faktlar va hodisalar, ular-
ning umumiyligi ma’lum xulosalar chiqarishga asos bermaydi,
80
lekin tashvish uyg‘otadi va qo‘shimcha ma’lumot izlashga qara-
tilgan faoliyatni rag‘batlantiradi.
2 Axborotni izlash va tahlil qilish - muayyan xulosani
(tashxisni) keltirib chiqaradigan va tashvishga soladigan mavzu
bo‘yicha qaror qabul qiladigan turli faktlarni yig‘ish va qayta
ishlash.
3 Voqealar rivojining mumkin bo‘lgan ssenariylarini model-
lashtirish; ularning harakatlariga alternativalar; vaziyatni rivojla-
nish oqibatlari va ularning harakatlari.
Bashorat qilishning maqsadi – subyektga o‘ziga xos sharoit-
larda o‘ziga yuklatilgan vazifalarni eng samarali hal qilishga
imkon beradigan qaror qabul qilishdir. Induktiv usuldan foyda-
lanib, ya’ni kundalik hayotdagi, bo‘sh vaqt, sport sohasidagi turli
xil ziddiyatlarni aniqlash va o‘rganish orqali yanada murakkab
ziddiyatlarni (oddiy ziddiyatdan murakkabroqgacha, o‘ziga xos
ziddiyatdan umumlashtirishgacha) mojarolarni tahlil qilish,
tushuntirish va bashorat qilish mumkin).
Deduktiv usul, aksincha, umumiy qonuniyatlarni bilish, ijti-
moiy dasturlardan xabardorlik asosida ma’lum ijtimoiy sohalarda
yoki mintaqalarda to‘qnashuvlarni bashorat qilishga imkon bera-
di. Konflikt rivojlanishining har qanday varianti bilan o‘qituv-
chining vazifasi tomonlarning qarama-qarshiligini o‘zaro ta’sir-
ga, buzg‘unchi ziddiyatni esa konstruktiv holatga keltirishdan
iborat.
Buning uchun quyidagilar zarur:
1. Raqiblarning bir-birlarini yyetarli darajada idrok etish-
lariga erishish uchun (hissiyotlar vaziyatni yetarlicha baholashga
xalaqit beradi). Hissiy stressni kamaytirish kerak, ya’ni tajovuzga
tajovuz bilan javob bermang, raqibni biron bir so‘z yoki imo-
ishora bilan xafa qilmang yoki kamsitmang, fikr bildiring, o‘z
tushunganingiz va sherikligingizni bildirishga harakat qiling,
shoshilinch xulosalar qilmang, maslahat bermang, muhokama
qilishni taklif qiling tinch muhitda paydo bo‘lgan muammolar).
2. Dialog – bu raqiblar o‘rtasida aloqa o‘rnatish usuli, zid-
diyatli masalalarni muhokama qilish va nizolarni hal qilishning
81
o‘zaro maqbul usullarini topish vositasi (haqiqatni birgalikda
qidiring, o‘z nuqtai nazaringizni majburlamang, mish-mishlarga
emas, balki faktlarga tayaning tortishuvlar, savollarni to‘g‘ri
bering, muammolarni hal qilish uchun tayyor retseptlarga yo‘l
qo‘ymang, raqibning o‘zi to‘g‘ri yechimni topishiga harakat
qiling).
3. O‘zaro aloqalar ziddiyatni hal qilishning yakuniy bosqi-
chidir. Bu ziddiyatni hal qilishga qaratilgan barcha raqiblarning
birgalikdagi faoliyati. O‘zaro ta’sir o‘tkazish jarayonida raqiblar
muammolar doirasini va ularni hal qilish variantlarini aniqlab bera-
di, ish turlarini taqsimlaydi, ularni amalga oshirish muddatlarini
belgilaydi va nazorat tizimini belgilaydi, qo‘shimcha uchrashuvlar,
maslahatlashuvlar, fikr almashadi. Shunday qilib, muvaffaqiyatli
hal qilingan ziddiyat jamoadagi psixologik iqlimning yaxshila-
nishiga va o‘zaro tushunish o‘sishiga yordam beradi. Konfliktlarni
boshqarish ikki jihatdan ko‘rib chiqilishi mumkin: ichki va
tashqi. Ulardan birinchisi, ziddiyatli o‘zaro munosabatlarda o‘zin-
gizning xatti-harakatlaringizni boshqarish.Konfliktlarni boshqarish
tashqi tomoni ushbu murakkab jarayonning tashkiliy va texnologik
jihatlarini aks ettiradi, bunda boshqaruv subyekti bosh (menejer),
rahbar yoki vositachi (vositachi) bo‘lishi mumkin. Konfliktlarni
boshqarish - bu nizo subyektining u tomonidan ziddiyatning o‘zaro
ta’sirlashishining barcha bosqichlarida amalga oshiriladigan va
sodir bo‘layotgan voqealarni ongli ravishda boshqarishni o‘z
zimmasiga oladigan faoliyati (S.M. Emelyanov). Konfliktlarni
boshqarish nizo subyekti yoki mustaqil shaxs tomonidan quyidagi
tadbirlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi: nizoli vaziyat
alomatlarini aniqlash; davom etayotgan munosabatlar diagnostikasi
va ushbu sohada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan qarama-
qarshiliklar; kelajakdagi ehtimoliy to‘qnashuvlarni prognoz qilish
va ularni rivojlanish yo‘llari; nizolarning oldini olish; to‘qnashuvni
oldini olish. Konfliktlarni bilvosita hal qilishning turli usullarini
o‘qituvchi (o‘qituvchi) ning bilishi nizolarni boshqarish va ularning
optimal echimiga yordam beradi.
82
Nizolarni boshqarishda eslash kerak bo‘lgan asosiy tamo-
yillar.
1. «O‘zingizni his qilish» tamoyili. Talabaga o‘z his-tuyg‘u-
larini ifoda etish imkoniyatini berish kerak.
2. «Hissiy kompensatsiya» tamoyili. Ushbu prinsipning mo-
hiyati shundan iboratki, u har qanday nizoni ijobiy his-tuyg‘ular,
salbiy tajribalar ruhida bo‘lgan kishiga maqtash va maqtashlar
bilan hal qilishni osonlashtiradi.
3. «Vakolatli uchinchisi» printsipi. Jabrlanuvchi uchun (xafa
bo‘lgan, u uchun uchinchi vakolatli shaxs, go‘yo o‘z raqibi tomo-
nidan xafa qilinganlarga nisbatan ijobiy munosabat to‘g‘risida
bexosdan ma’lumot olib keladigan kishi uchun) bevosita bog‘-
lanish kerak.
4. «Agressiya ta’sir qilish» tamoyili. Urushayotgan tomonlar
aniq raqobat sharoitida o‘zlarining tajovuzlarini bir-biriga to‘kish
imkoniga ega bo‘lganda (masalan, musobaqada qatnashganda).
5. «Raqibni majburan eshitish» tamoyili. Ushbu tamoyil
qarama-qarshi bo‘lganlar bilan (masalan, O‘qituvchi-psixolog)
psixo-tuzatish ishlarida, muxoliflardan boshqalarga aytilgan
hamma narsani takrorlashni va shundan keyingina o‘zlarining
fikrlariga o‘tishni so‘raganda qo‘llaniladi. Qarama-qarshi bo‘lgan
talabalarni raqibni tinglash qobiliyatini rivojlantirish bilan
konstruktiv argument qoidalariga o‘rgatish kerak.
6. «Lavozimlar almashinuvi» tamoyili. Qatnashuvchilardan
fikrlarini, nimalarni boshdan kechirayotganlarini va boshqa
tomon nima uchun bunday qilayotganini so‘rab olish mojaroni
boshqarish uchun har doim foydalidir». Tashqi ko‘rinish»
mojaroga professsional aralashish vaziyatini osonlashtiradi. Ishti-
rokchilar uchun esa bunday vazifa raqibni yaxshiroq tushunishga
va muammoga xotirjamroq yondashishga olib keladi.
7. Munozarachilarning «ma’naviy ufqini kengaytirish» print-
sipi. O‘qituvchi mojaroni ko‘rib chiqib, yuqori darajadagi
hayotiy qadriyatlarga e’tibor qaratadi, har kimning argument-
larining egoistik pozitsiyasiga ishora qiladi. Mojaroni hal qilish
to‘liq yoki to‘liq bo‘lmasligi mumkin.
83
Konfliktni to‘liq hal qilishiga sabab bo‘lgan sabablarni, nizo
mavzusini va nizoli vaziyatlarni yo‘q qilish orqali erishila-
di. Mojaroning to‘liq bo‘lmagan yechimi barcha sabablar yoki
ziddiyatli vaziyatlar bartaraf etilmaganda sodir bo‘ladi. Bunday
holda, mojaroning to‘liq bo‘lmagan hal etilishi uni to‘liq hal
qilish uchun qadam bo‘lishi mumkin.
|
