• Tayanch tushunchalar
  • Pedagogik konfliktologiya f. M. Qo ‘ chqarova pedagogik




    Download 3 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet19/79
    Sana04.06.2024
    Hajmi3 Mb.
    #259988
    1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   79
    Bog'liq
    pedagogik konfilikt

    Nazorat uchun savollar: 
     
    1. Oilaviy munosabatlarning buzilishiga olib keladigan ba’zi 
    holatlar qaysilar? 
    2. Yoshlarning xulqida qanday nuqsonlar uchraydi? 
    3. Oilaning bola tarbiyasi oldidagi vazifasi nimalardan 
    iborat? 
     
     


    75 
    10-mavzu. JAMOADAGI KONFLIKT VA UNI 
    YECHIMGA OLIB KELISH YO‘LLARI 
     
    Reja: 
    1.
    Jamoada mos kelishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning 
    asosiy guruhlari. 
    2.
    Xodimlarning janjalkashliklariga ta’sir ko‘rsatuvchi psixo-
    logik xususiyat turlari; nizolar sabablari; nizolarni hal qilish 
    usullari. 
    3.
    Boshqaruv tizimida ro‘y beradigan nizoli vaziyatlar.
    4.
    O‘qituvchilar o‘rtasida shaxslararo nizolarning oldini olish 
    yo‘llari. 
    Tayanch tushunchalar:
    tinch-totuv, or-nomus, uyat va an-
    disha, sharmu-hayo, erkin, farovon, beparvo, hamjamiyat, xalqa-
    ro, tafakkur, ong, axloqiy tuyg‘u, ibo va iffat, tushuncha, kibr, 
    asabiy. 
    Konflikt (lotincha «to‘qnashuv» dan) qarama-qarshi maqsad-
    lar, manfaatlar, pozitsiyalar, fikrlar yoki qarashlarning to‘qnashu-
    vidir.
    Konfliktlarning paydo bo‘lishida asosiy rol «mojaro genlari» 
    ga tegishli – bu nizolar paydo bo‘lishi va rivojlanishiga hissa 
    qo‘shadigan so‘zlar, harakatlar (yoki harakatsizlik), to‘g‘ridan-
    to‘g‘ri ziddiyatga olib keladi. Biroq, bitta konfliktogenning o‘zi 
    ziddiyatga olib kelishi mumkin emas. Mojarolar zanjiri paydo 
    bo‘lishi kerak - ularning eskalatsiyasi deb ataladigan narsa – biz 
    mojaroga kuchliroq ziddiyat bilan javob berishga harakat 
    qilamiz.
    Konfliktlarning o‘zaro ta’siri jarayonida uning ishtirokchilari 
    turli xil fikrlarni bildirish, qaror qabul qilishda ko‘proq alter-
    nativalarni aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ziddiyat ham 
    ijobiy bo‘lishi mumkin. Agar nizolar asosli qarorlar qabul 
    qilishga va munosabatlarni rivojlantirishga yordam bersa, u holda 
    ular funksional deb nomlanadi. Samarali aloqa va qaror qabul 
    qilishga xalaqit beradigan nizolar disfunksional deb nomla-
    nadi. Shuning uchun siz foyda olishingiz, nizolarni boshqa-


    76 
    rishingiz mumkin, ammo buning uchun ularni o‘rganish, tahlil 
    qilish, ularning sabablari va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
    oqibatlarini tushunishingiz kerak.
    Qarama-qarshiliklarning har xil turlari mavjud:
    1) yo‘nalish bo‘yicha: - vertikal (O‘qituvchi-talaba) – 
    gorizontal (talaba-talaba) - aralash (O‘qituvchi - ota-onalar); 
    2) daraja bo‘yicha: -makrovelle (ta’lim tizimi - jamiyat) -
    o‘rta (ma’muriyat, o‘qituvchilar (pedagoglar, ota-onalar) - past 
    daraja (O‘qituvchi-talaba, ota-onalar-o‘quvchilar); 
    3) mazmuni bo‘yicha: -faoliyat nizolari (akademik ko‘rsat-
    kichlar) -xulq-atvor mojarolari (xulq-atvor qoidalarini buzish) -
    mojarolar munosabatlar (hissiy shaxsiy munosabatlar).
    Pedagogik amaliyotda shaxslararo nizolarning asosiy turlari:
    1) talaba-talaba: - mikro guruhda yetakchilikka intilish; - 
    shaxsiy ustunligini namoyish qilish; - rahm-shafqat yetish-
    masligi, bezorilik va hk.
    2) talaba-o‘qituvchi: - o‘rta maktabda paydo bo‘lishi, 
    «Voyaga yetganlar» tushunchasining ustunligi, avtonomiyaga 
    intilish, muammolarni mustaqil hal qilish; - sharhlarga keskin va 
    qattiq munosabat; - nizolar nohaq baholash va h.k.lar tufayli 
    kelib chiqishi mumkin; 
    3) O‘qituvchi-o‘qituvchi: - o‘qituvchilar o‘rtasidagi raqo-
    bat; - tajribali o‘qituvchilarning yosh o‘qituvchilardan ustunligini 
    namoyish etish; - faoliyat bilan emas, balki unga taqlid qilish va 
    h.k.da qulay taassurot yaratish. 
    Pedagogik nizolarning turlari (V. I. Juravlevning so‘zlariga 
    ko‘ra): o‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning 
    uchta guruhi ustunlik qiladi, bu yerda maktab o‘quvchilarining 
    psixotravmalari paydo bo‘ladi.
    Ular sinfda paydo bo‘ladi va o‘z ma’nosidagi metodikaga 
    emas, balki o‘qituvchining xatti-harakatiga, uning taktikasi, uslu-
    bi, o‘quvchilar harakatlariga munosabatiga bog`liq. Kopincha 
    darsda hamma shovqin qiladi, lekin faqat bitta talaba sinfdan 
    chetlashtiriladi; ikkitasi darsdagi tartibni buzganlikda aybdor va 


    77 
    ulardan biri jazolanadi; sinfdagi tartib-intizom uchun baholar 
    pasaytiriladi va h.k.
    Shunday qilib, nizolar:
    1. Darsda yuzaga keladi va metodikaga o‘z ma’nosida emas, 
    balki o‘qituvchining xulq-atvori, ya’ni uning taktikasi, uslubi, 
    o‘quvchilarning harakatlariga munosabati bilan bog‘liq.. 
    2. O‘qituvchilarning xatti-harakatlari, o‘quvchilarga nisbatan 
    «kamsitish» atamasi bilan birlashtirilgan.
    3. O‘qituvchida tabiiy xushyoqish va antipatiya tuyg‘ularini 
    uyg‘otadigan talabalar bilan muloqot qilishda pozitsiyani topish 
    juda qiyin.
    4. Boshqa turlari: O‘qituvchining rasmiy intizomi, sustkash-
    liklarni e’tiborsiz qoldirish, ota-onalari o‘qituvchiga nisbatan 
    biron bir hokimiyatga ega bo‘lgan maktab o‘quvchilarining 
    namoyishkorona mehr-muhabbati, talabaning ommaviy sharman-
    daligi va boshqalar.
    Axloq qoidalari. Keling, kasbiy zaiflik va hatto umuman 
    odamning o‘qituvchi funksiyalarini bajara olmasligi faktlari bilan 
    chegaralanadigan eng stressli ziddiyatli vaziyatlarga o‘tamiz.
    Pedagogik va insoniy axloq qoidalarini qo‘pol ravishda buzi-
    lishini tasniflash, avvalo, o‘qituvchining madaniyatsizligi, uning 
    beparvoligi va o‘quvchilarga nisbatan haqoratli muomalasining 
    namoyon bo‘lish turlarini ajratib ko‘rsatishga asos beradi.
    O‘qituvchining talabalarga nisbatan shafqatsizligi va xatti-
    harakatlari faktlari juda ko‘p ziddiyatli vaziyatlardir.
    Befarqlik va qo‘pollik epizodlari: ular bajarilmagan uy vazi-
    fasi tufayli qo‘zg‘alib ketishadi va o‘quvchilarni haqoratli so‘zlar 
    deb atashadi; sinfda noto‘g‘ri ishlaydigan oilaviy masalalar bilan 
    qiziqishadi, ota-onalarning ajrashishlari, spirtli ichimliklarni 
    iste’mol qilishlari to‘g‘risida so‘rashadi; talabalar harakatining 
    og‘irligini oshirib yuborish; qattiq qichqiriqlar va boshqalar bilan 
    birga sinfdan chetlashtiriladi.
    «Axloqdan tashqari» atamasi o‘qituvchilarning xulq-atvori-
    ning qo‘pol anti-pedagogik shakllarini ko‘rsatish uchun kiritil-
    gan. Kattalar bolalar bilan ishlashdagi xatolar chegarasidan 


    78 
    chiqib ketadigan nizolar yuzaga kelganda, ularning paydo 
    bo‘lishi pedagogik «huquqbuzarliklar» tomonidan qo‘zg‘atil-
    ganda: og‘zaki tahqirlash, qoida tariqasida, jamoat oldida; jismo-
    niy ta’sir, hujum; maktab o‘quvchilari orqali ota-onalardan 
    sovg‘alarni tortib olish va h.k.
    Konfliktlarning turlarini bashorat qilish usullari konfliktning 
    oldini olish uni bashorat qilishni o‘z ichiga oladi.
    Konfliktlarni bashorat qilish – bu ziddiyatning paydo bo‘lishi 
    va rivojlanishi ehtimoli to‘g‘risida ongli va asosli tahmin. Kon-
    fliktlarni bashorat qilishda nafaqat ma’lum bir tizimni rivojlanti-
    rishning ma’lum bir bosqichida ziddiyat paydo bo‘lishini, balki 
    ziddiyatli to‘qnashuvning rivojlanishi mumkin bo‘lgan variant-
    larini ham aniqlash kerak.
    Buning uchun har xil turdagi ziddiyatlar to‘g‘risida tizim-
    lashtirilgan ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Ma’lumotlar nizoli vazi-
    yat modelining to‘liq tavsifini o‘z ichiga oladi: nizo predmeti 
    yoki mohiyati, konfliktning tarkibiy qismlari, funktsiyalari, 
    fazoviy va vaqt chegaralari, rivojlanish bosqichlari va ziddi-
    yatning intensivligi darajasi. Ta’riflovchi modellarni tuzgandan 
    so‘ng, mojarolarni hal qilish nazariyotchilari va amaliyotchilari 
    nizolarning tushuntirish modellarini tayyorlaydilar. Bunday 
    modellarni ishlab chiqish konfliktlarni chuqur tahliliy va tizimli 
    tahlilidan keyingina mumkin bo‘ladi.
    Tushuntirish modellari konfliktning asosiy sabablarini, uning 
    rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlarini ochib beradi.
    Konfliktlarni bashorat qilish – bu nizolarning oldini olish 
    faoliyatining eng samarali usuli. Kelajakda yuzaga kelishi mum-
    kin bo‘lgan to‘qnashuvlarni bashorat qilish nizolarni boshqarish-
    dagi asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi, chunki ijtimoiy zid-
    diyatlar paydo bo‘lishining dastlabki bosqichlarida menejment 
    resurslar va ta’sir etuvchi kuchlar jihatidan eng samarali va eng 
    kam xarajatlarga ega.
    Bashoratlarning to‘rtta asosiy turini ajratish mumkin:
    1) qidiruv bashoratlari - ular ijtimoiy faoliyatning turli soha-
    larida mavjud rivojlanish tendensiyalarini real baholashdan bosh-


    79 
    lab kelajakning mumkin bo‘lgan qiyofasini aniqlash uchun tuzi-
    ladi;
    2) normativ - kelajakda muayyan maqsadlarga erishishga 
    yo‘naltirilgan va rivojlanish dasturlarini amalga oshirish bo‘yicha 
    amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga olgan;
    3) analitik - ilmiy maqsadlar uchun kelajakni tadqiq qilish 
    usullari va vositalarining bilish qiymatini aniqlashga mo‘ljallan-
    gan;
    4) prognozlar - ogohlantirishlar - odamlarning ongi va xatti-
    harakatlariga bevosita ta’sir qilish uchun ularni kutilgan kelajakni 
    oldini olishga majbur qilish uchun tuzilsdi. Ushbu turdagi prog-
    nozlar orasidagi farqlar o‘zboshimchalik bilan amalga oshiriladi. 
    Ijtimoiy prognoz bir vaqtning o‘zida bir nechta xususiyatlarni 
    birlashtirishi mumkin.
    Konfliktli vaziyatlarni bashorat qilishning asosiy usullari 
    quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
    - ushbu vaziyatni tizimning kelajakdagi holatiga ekstra-
    polyatsiya qilish; 
    - yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizoli vaziyatni modellash-
    tirish;
    - statik usul - mutaxassislar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov-
    noma.
    Ekstrapolyatsiyaning aniqligi kelajakka o‘tishda keskin 
    pasayadi. Tarixiy o‘xshashlikning kelajakni bashorat qilish bilan 
    qo‘llanishi cheklangan. 
    Ijtimoiy prognozlashning eng ishonchli usuli - bu to‘g‘ri 
    nazariy tushunchalar asosida, boshqa usullarning natijalaridan 
    foydalangan holda va ularga to‘g‘ri talqin qilinadigan ekspert 
    bahosi. Konfliktli vaziyatlarning prognozlari, shuningdek, bosh-
    qa ijtimoiy hodisalar qisqa muddatli, o‘rta muddatli va uzoq 
    muddatli bo‘lishi mumkin. Bashorat qilish jarayoni quyidagi 
    harakatlar ketma-ketligidan iborat: 
    1 Alomatlarni aniqlash - ba’zi bir faktlar va hodisalar, ular-
    ning umumiyligi ma’lum xulosalar chiqarishga asos bermaydi, 


    80 
    lekin tashvish uyg‘otadi va qo‘shimcha ma’lumot izlashga qara-
    tilgan faoliyatni rag‘batlantiradi.
    2 Axborotni izlash va tahlil qilish - muayyan xulosani 
    (tashxisni) keltirib chiqaradigan va tashvishga soladigan mavzu 
    bo‘yicha qaror qabul qiladigan turli faktlarni yig‘ish va qayta 
    ishlash.
    3 Voqealar rivojining mumkin bo‘lgan ssenariylarini model-
    lashtirish; ularning harakatlariga alternativalar; vaziyatni rivojla-
    nish oqibatlari va ularning harakatlari.
    Bashorat qilishning maqsadi – subyektga o‘ziga xos sharoit-
    larda o‘ziga yuklatilgan vazifalarni eng samarali hal qilishga 
    imkon beradigan qaror qabul qilishdir. Induktiv usuldan foyda-
    lanib, ya’ni kundalik hayotdagi, bo‘sh vaqt, sport sohasidagi turli 
    xil ziddiyatlarni aniqlash va o‘rganish orqali yanada murakkab 
    ziddiyatlarni (oddiy ziddiyatdan murakkabroqgacha, o‘ziga xos 
    ziddiyatdan umumlashtirishgacha) mojarolarni tahlil qilish, 
    tushuntirish va bashorat qilish mumkin).
    Deduktiv usul, aksincha, umumiy qonuniyatlarni bilish, ijti-
    moiy dasturlardan xabardorlik asosida ma’lum ijtimoiy sohalarda 
    yoki mintaqalarda to‘qnashuvlarni bashorat qilishga imkon bera-
    di. Konflikt rivojlanishining har qanday varianti bilan o‘qituv-
    chining vazifasi tomonlarning qarama-qarshiligini o‘zaro ta’sir-
    ga, buzg‘unchi ziddiyatni esa konstruktiv holatga keltirishdan 
    iborat.
    Buning uchun quyidagilar zarur:
    1. Raqiblarning bir-birlarini yyetarli darajada idrok etish-
    lariga erishish uchun (hissiyotlar vaziyatni yetarlicha baholashga 
    xalaqit beradi). Hissiy stressni kamaytirish kerak, ya’ni tajovuzga 
    tajovuz bilan javob bermang, raqibni biron bir so‘z yoki imo-
    ishora bilan xafa qilmang yoki kamsitmang, fikr bildiring, o‘z 
    tushunganingiz va sherikligingizni bildirishga harakat qiling, 
    shoshilinch xulosalar qilmang, maslahat bermang, muhokama 
    qilishni taklif qiling tinch muhitda paydo bo‘lgan muammolar).
    2. Dialog – bu raqiblar o‘rtasida aloqa o‘rnatish usuli, zid-
    diyatli masalalarni muhokama qilish va nizolarni hal qilishning 


    81 
    o‘zaro maqbul usullarini topish vositasi (haqiqatni birgalikda 
    qidiring, o‘z nuqtai nazaringizni majburlamang, mish-mishlarga 
    emas, balki faktlarga tayaning tortishuvlar, savollarni to‘g‘ri 
    bering, muammolarni hal qilish uchun tayyor retseptlarga yo‘l 
    qo‘ymang, raqibning o‘zi to‘g‘ri yechimni topishiga harakat 
    qiling).
    3. O‘zaro aloqalar ziddiyatni hal qilishning yakuniy bosqi-
    chidir. Bu ziddiyatni hal qilishga qaratilgan barcha raqiblarning 
    birgalikdagi faoliyati. O‘zaro ta’sir o‘tkazish jarayonida raqiblar 
    muammolar doirasini va ularni hal qilish variantlarini aniqlab bera-
    di, ish turlarini taqsimlaydi, ularni amalga oshirish muddatlarini 
    belgilaydi va nazorat tizimini belgilaydi, qo‘shimcha uchrashuvlar, 
    maslahatlashuvlar, fikr almashadi. Shunday qilib, muvaffaqiyatli 
    hal qilingan ziddiyat jamoadagi psixologik iqlimning yaxshila-
    nishiga va o‘zaro tushunish o‘sishiga yordam beradi. Konfliktlarni 
    boshqarish ikki jihatdan ko‘rib chiqilishi mumkin: ichki va 
    tashqi. Ulardan birinchisi, ziddiyatli o‘zaro munosabatlarda o‘zin-
    gizning xatti-harakatlaringizni boshqarish.Konfliktlarni boshqarish 
    tashqi tomoni ushbu murakkab jarayonning tashkiliy va texnologik 
    jihatlarini aks ettiradi, bunda boshqaruv subyekti bosh (menejer), 
    rahbar yoki vositachi (vositachi) bo‘lishi mumkin. Konfliktlarni 
    boshqarish - bu nizo subyektining u tomonidan ziddiyatning o‘zaro 
    ta’sirlashishining barcha bosqichlarida amalga oshiriladigan va 
    sodir bo‘layotgan voqealarni ongli ravishda boshqarishni o‘z 
    zimmasiga oladigan faoliyati (S.M. Emelyanov). Konfliktlarni 
    boshqarish nizo subyekti yoki mustaqil shaxs tomonidan quyidagi 
    tadbirlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi: nizoli vaziyat 
    alomatlarini aniqlash; davom etayotgan munosabatlar diagnostikasi 
    va ushbu sohada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan qarama-
    qarshiliklar; kelajakdagi ehtimoliy to‘qnashuvlarni prognoz qilish 
    va ularni rivojlanish yo‘llari; nizolarning oldini olish; to‘qnashuvni 
    oldini olish. Konfliktlarni bilvosita hal qilishning turli usullarini 
    o‘qituvchi (o‘qituvchi) ning bilishi nizolarni boshqarish va ularning 
    optimal echimiga yordam beradi.


    82 
    Nizolarni boshqarishda eslash kerak bo‘lgan asosiy tamo-
    yillar.
    1. «O‘zingizni his qilish» tamoyili. Talabaga o‘z his-tuyg‘u-
    larini ifoda etish imkoniyatini berish kerak.
    2. «Hissiy kompensatsiya» tamoyili. Ushbu prinsipning mo-
    hiyati shundan iboratki, u har qanday nizoni ijobiy his-tuyg‘ular, 
    salbiy tajribalar ruhida bo‘lgan kishiga maqtash va maqtashlar 
    bilan hal qilishni osonlashtiradi.
    3. «Vakolatli uchinchisi» printsipi. Jabrlanuvchi uchun (xafa 
    bo‘lgan, u uchun uchinchi vakolatli shaxs, go‘yo o‘z raqibi tomo-
    nidan xafa qilinganlarga nisbatan ijobiy munosabat to‘g‘risida 
    bexosdan ma’lumot olib keladigan kishi uchun) bevosita bog‘-
    lanish kerak.
    4. «Agressiya ta’sir qilish» tamoyili. Urushayotgan tomonlar 
    aniq raqobat sharoitida o‘zlarining tajovuzlarini bir-biriga to‘kish 
    imkoniga ega bo‘lganda (masalan, musobaqada qatnashganda).
    5. «Raqibni majburan eshitish» tamoyili. Ushbu tamoyil 
    qarama-qarshi bo‘lganlar bilan (masalan, O‘qituvchi-psixolog) 
    psixo-tuzatish ishlarida, muxoliflardan boshqalarga aytilgan 
    hamma narsani takrorlashni va shundan keyingina o‘zlarining 
    fikrlariga o‘tishni so‘raganda qo‘llaniladi. Qarama-qarshi bo‘lgan 
    talabalarni raqibni tinglash qobiliyatini rivojlantirish bilan 
    konstruktiv argument qoidalariga o‘rgatish kerak.
    6. «Lavozimlar almashinuvi» tamoyili. Qatnashuvchilardan 
    fikrlarini, nimalarni boshdan kechirayotganlarini va boshqa 
    tomon nima uchun bunday qilayotganini so‘rab olish mojaroni 
    boshqarish uchun har doim foydalidir». Tashqi ko‘rinish» 
    mojaroga professsional aralashish vaziyatini osonlashtiradi. Ishti-
    rokchilar uchun esa bunday vazifa raqibni yaxshiroq tushunishga 
    va muammoga xotirjamroq yondashishga olib keladi.
    7. Munozarachilarning «ma’naviy ufqini kengaytirish» print-
    sipi. O‘qituvchi mojaroni ko‘rib chiqib, yuqori darajadagi 
    hayotiy qadriyatlarga e’tibor qaratadi, har kimning argument-
    larining egoistik pozitsiyasiga ishora qiladi. Mojaroni hal qilish 
    to‘liq yoki to‘liq bo‘lmasligi mumkin.


    83 
    Konfliktni to‘liq hal qilishiga sabab bo‘lgan sabablarni, nizo 
    mavzusini va nizoli vaziyatlarni yo‘q qilish orqali erishila-
    di. Mojaroning to‘liq bo‘lmagan yechimi barcha sabablar yoki 
    ziddiyatli vaziyatlar bartaraf etilmaganda sodir bo‘ladi. Bunday 
    holda, mojaroning to‘liq bo‘lmagan hal etilishi uni to‘liq hal 
    qilish uchun qadam bo‘lishi mumkin. 

    Download 3 Mb.
    1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   79




    Download 3 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Pedagogik konfliktologiya f. M. Qo ‘ chqarova pedagogik

    Download 3 Mb.
    Pdf ko'rish