Key words: worldview, religious worldview, religious education, religion, religious belief, religious
activity, internal / external motives.
Kirish.
Bugungi kunda butun dunyoda axborot oqimining tezlashuvi, muloqot vositalarining
cheksizligi oʻz-oʻzidan inson psixikasiga, uning bevosita dunyoqarashiga ta’sir koʻrsatmasdan qolmaydi.
Dunyoqarashda jamiyatda shakllangan falsafiy, ilmiy, diniy, siyosiy, axloqiy, huquqiy, estetik bilimlar,
qarashlar oʻz aksini topib, shaxsning dunyoqarashi ijtimoiy munosabatlar, shuningdek, muayyan ijtimoiy
guruh, qatlam, sinf, millat va jamiyat miqyosidagi ijtimoiy ong bilan bogʻlangan. Ayniqsa, hozirda
jamiyatdagi diniy dunyoqarashni toʻgʻri tushunish, baholash uchun uning ilmiy jihatdan asoslantirilgan
tavsiflarini, diniy dunyoqarashni paydo boʻlishi va rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlarini inobatga olish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Asosiy qism.
Talabalik davri ontogenez davrlarida oʻzining psixik faoliyatning faolligi, kelajakka
qaratilgan maqsadli harakatlari bilan ajralib turadi. Shunga koʻra, talaba yoshlarning dunyoqarashini
kelajakdagi jamiyat ongi dunyoqarashining mumkin boʻlgan modeli asosi sifatida qarash mumkin. Aynan
shuning uchun ham talaba yoshlarning diniy dunyoqarashini ijtimoiy-psixologik oʻrganishni tashkil qilish va
empirik ma’lumotlarni yigʻishning mumkin boʻlgan barcha uslublaridan foydalangan holda oʻtkazish juda
muhim. Diniy tarbiya muammolari bugungi kunda har qachongidan ham dolzarb boʻlib, mazkur yoʻnalishda
olib borilayotgan tadqiqotlar barcha ijtimoiy fan sohalarida katta ahamiyatga ega. Yoshlarni sogʻlom diniy
qarashlarin shakllantirish masalalari ilmiy tadqiqotlarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir.
Hayotni diniy ta’lim-tarbiya jarayoniga qoʻyayotgan katta talablari, ehtiyojlarga muvofiq boʻlgan
psixologik-pedagogik yondashuvlarni izlashga yoʻnaltirmoqda.
Mazkur muammo boʻyicha ilmiy adabiyotlar tahlili shuni koʻrsatdiki, diniy dunyoqarash va ushbu
yoʻnalishdagi boshqa bazaviy tushunchalarni ta’riflash (aniqlash)ga koʻplab yondashuvlar mavjud. Shu bilan
birga, bugungi kunda ularni bir xil, umumiy qabul qilingan tarzda tushunish va tegishlicha ta’riflash
kuzatilmaydi. Shunga bogʻliq holda, olimlarning ushbu oʻrganilayotgan hodisaga nisbatan boʻlgan fikrlarini
yanada batafsilroq koʻrib chiqish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
22
Masalan, O.F.Lobazova, R.A.Finklarning fikricha, din odamlarning ma’lum bir ilohga sigʻinib
boshlagan davrlarida paydo boʻlgan, din paydo boʻlganidan keyin esa diniy e’tiqod, diniy dunyoqarash va
boshqa tushunchalar ham paydo boʻlgan. Din deganda, odatda, inson va Yaratuvchi oʻrtasidagi
munosabatlarni tartibga soluvchi haqiqat, buyruq, talablarning majmuasi tushuniladi. Diniy e’tiqod
tushunchasi esa koʻproq tegishli kishining, ularni bajarishga oʻziga oʻzi majburiyat oluvchi diniy me’yorlar
tizimiga individual, shaxsiy munosabatini ifodalaydi. Diniy e’tiqod oʻz ichiga diniy tasavvurlar, ma’naviy
his-tuygʻular va turlicha marosimlarga va boshqalarga munosabatida namoyon boʻluvchi diniy
dunyoqarashni qamrab oladi [1, 2].
R.M.Axmedovning fikriga koʻra, diniy e’tiqod tushunchasining ta’rifi umuman dinni oʻrganishning
muhim va bazaviy tushunchalaridan biri sifatida talqin qilinib, diniy gʻoyalar, qadriyatlar, me’yorlarning
subyektiv oʻzlashtirilishining sifat va miqdor aniqligini va ularning Yaratuvchiga ishonuvchilarning
(e’tiqodlilarning), diniy jamoaning xulqiga, hayot tarziga ta’sirini xarakterlaydi. Diniy dunyoqarash
tushunchasi tarkibining mohiyati diniy gʻoyalar, qadriyatlar, me’yorlarning subyektiv oʻzlashtirilishida
namoyon boʻladi, individual va shu bilan bir vaqtda din insonga oʻzi uchun oʻzi tanlaydigan nimani berishini
subyektiv baholashda ifodalanadi. Bundan tashqari, mazkur dunyoqarash oʻz ichiga nafaqat diniy
dogmalarni, qoidalarni, bilimlarni, balki har biri alohida insonning individual tajribasining ulushini ham
qamrab oladi. U odatda, har kim uchun takrorlanmas boʻlgan tegishli tajribadan oʻtish yoʻli orqali
shakllanadi [3].
V.Erotichning fikricha, tashqi hayotni uning insonga munosabatida, jamiyat odamining hayot faoliyati
uchun ahamiyatini aks ettiruvchi jamoatchilik ongining dunyoqarashi shakli sifatida qarash mumkin.
Shaxsning, jamiyatning, insoniyatning rivojlanish jarayonida yuzaga kelib va shaxsdan ustun, tarixiy-
ijtimoiy nimadir boʻla turib, shu bilan bir vaqtda din faqat ularning izdoshlari, tashuvchilari va uzatuvchilari
kabi maydonga chiquvchi alohida shaxslarning e’tiqodlari va harakatlari shaklida rivojlanadi va ishlatiladi.
Shu sababli ham din har doim individ bilan bevosita bogʻlangan va shaxsiy sohada oʻzini namoyon qiladi.
Jamoatchilik va individual me’yorlardan tashqari din hamjamiyatlar darajasida mavjud. Oʻz navbatida diniy
dunyoqarash bir nechta tomonni oʻz ichiga oladi:
- dunyo toʻgʻrisida eng umumiy tasavvurlarni ta’minlovchi ontologik;
- insonni qabul qilish turmush faoliyati subyekti sifatida qamrab oluvchi ekzistensial;
- ontologik va ekzistensiallar oʻzaro bogʻliqligi jarayonini va uslublarini qamrab oluvchi gnoseologik.
Diniy dunyoqarash insonga mavjud va boʻlishi lozim boʻlgan asosiy, eng yuqori qadriyatlarga moʻljal
olish imkonini beruvchi inson mohiyatining tarkibiy qismlaridan biri sifatida namoyon boʻladi. Jismoniydan
yuqori borliqning oʻzi, jismoniy va jismoniydan yuqori borliqning toʻqnashuvi hamda oʻzaro hamkorligi
qirrasiga yuzaga keladigan muammolar majmuasi diniy dunyoqarash faolligi yoʻnaltirilgan predmetlari
sifatida maydonga chiqadi [4].
S.T.Raxmonov diniy e’tiqodni psixologik oʻrganishning uslubiy muammolarini tahlili davomida
oʻrganilayotgan tushunchaning tuzilishini ta’riflashda toʻxtaladi va diniy e’tiqod darajasi, holati, xarakteri va
sathi kabi empirik koʻrsatkichlarni ajratadi. Bunda:
diniy e’tiqod darajasi dinlarning hududiy va ijtimoiy-demografik tarqalishining xususiyatlarini aks
ettiruvchi miqdoriy koʻrsatkich, diniy belgilar koʻlamining indikatori sifatida belgilanadi;
diniy e’tiqod holati diniy hodisalar jarayonining oʻzgarishlari va rivojlanishlarining ham individual
ong darajasidagi, shuningdek, ham jamoaviy ong darajasidagi integral xarakteristikasi sifatida ta’riflanadi;
diniy e’tiqod xarakteri diniy faoliyat jarayonida shakllanadigan va rivojlanadigan turgʻun sifat
xususiyatlarining jamlanmasi sifatida ta’riflanadi;
diniy e’tiqod sathi diniy alomatlar jadalligi, ya’ni diniy bilimlar kuchi, diniy his-tuygʻularning
chuqurligi, ibodat harakatlarining faolligi nuqtayi nazaridan xarakterlanuvchi koʻrsatkich sifatida belgilanadi
[5].
S.A.Belousov diniy e’tiqod atamasining mohiyatini ta’riflab, ushbu tushunchani qimmatli hayotiy
yoʻnalish, inson ongining subyektiv sifati, diniy qoidalarni amalga oshirishga boʻlgan ichki qobiliyati sifatida
qarash mumkinligini bildiradi. Diniy e’tiqod amaliy-talqiniy tushunchani aks ettiradi, uning mohiyati diniy
e’tiqodning sathini, darajasini, xarakterini ta’riflash orqali namoyon boʻladi. Diniy e’tiqod sathi shaxs,
shaxslar guruhi tomonidan diniy gʻoyalar, me’yorlar, qadriyatlarning oʻzlashtirilganlik darajasini, ya’ni diniy
belgilarning jadallik darajasini xarakterlaydi. Diniy e’tiqod darajasi – bu tushuncha aholi, demografik
guruhlar oʻrtasida dinning (diniy belgilarning) keng tarqalganligining muayyan kattaligini aks ettiradi. Diniy
dunyoqarash xarakteri – turli e’tiqodlar, xuddi shuningdek, alohida hudud e’tiqodli tarafdorlarining sifat
koʻrsatkichlarining xususiyatlarini, muayyan farqlarini va oʻziga xosligini aniqlash imkonini beruvchi
koʻrsatkich [6].
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
23
|
