PEDAGOGIKA
2017, 6-son
133
Musiqa ta’limida Markaziy Osiyo mutafakkirlarining qarashlari o‘rganiladi,
ya’ni musiqa tarixida ularning qarashlariga keng to‘xtalinadi.
Ma’lumki, musiqaning jozibasi inson ruhiyatining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Musiqiy tasavvurlar shakllanishi iyerarxiyasida musiqa yangrashi
hamisha tashqi omil sifatida kechadi va shaxsda adekvat emotsional-psixik
holatlarni hosil qilish natijasida mazmunli axborotga aylanadi, biroq yaratilgan
musiqiy asar moddiy borliq emas, balki muallifning tinglovchi bilan о‘ziga xos
ijtimoiy muloqoti, uning fikri va hissiyotlariga ta’sir etishning о‘ziga xos psixologik
usulidir.
Musiqiy tasavvurlar fenomeni borasida о‘tmish allomalarimiz ulkan ilmiy
meros qoldirishgan. Ayniqsa, musiqa tinglash orqali unda ifodalangan mazmunni
adekvat anglash, xalq musiqasi yuzasidan ma’lum ijobiy tasavvurlar
shakllanishining psixologik xususiyatlari Forobiyning “Musiqaga doir katta kitob”,
“Musiqa usullari haqida kitob”, Ibn Sinoning “Donishnoma”, “Musiqa ilmi haqida
risola” va boshqa asarlarida, Faxriddin ar-Roziyning “Ilmlar xazinasi” qomusida,
Urmaviyning “Davrlar kitobi”, Al-Husayniyning “Musiqa ilmi va amaliyoti
qonunlari”, Kavkabiy Buxoriyning “Musiqa haqida risola”, Jomiyning “Musiqa
haqida risola”, Abdulhaq Dehlaviyning “Eshitish masalasi tahqiqoti” va boshqa
ilmiy asarlarda tahlil qilingan.
Forobiy milliy cholg‘u sozlarining psixologik ta’sir imkoniyatlari va tinglash
orqali shaxsda shakllanib boradigan musiqiy tasavvurlarga yuksak baho beradi
hamda ularni qо‘llash bо‘yicha о‘z fikrlarini bayon qiladi: “Janglarga
mо‘ljallangan cholg‘u sozlari mavjud, ularning ovozi baland va keskin. Ziyofat va
raqslar uchun, tо‘y va quvnoq yig‘ilishlar uchun, muhabbat qо‘shiqlari uchun
ham maxsus cholg‘ular bor. Ayrimlarining tovushi keskin va hazin bо‘ladi, bir sо‘z
bilan aytganda, ular shunchalik kо‘p, shunchalik xilma-xilki, hammasini sanab
о‘tish qiyin”
1
.
Buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sino о‘zining ilmiy asarlarida musiqaga,
uning ruhiy-hissiy ta’siri orqali insonlarda musiqiy tasavvurlar shakllanishi
masalasiga keng tо‘xtaladi. U musiqani, avvalo, insonlar о‘rtasidagi aloqa vositasi
deb tushunadi. Fikr va tuyg‘ularni izhor etishda nutqni birlamchi, mutanosib
kuylashni esa undan ham mukammalroq bosqich sifatida baholaydi: “Agar kuy
1
