Pedagogikasi

2-bob. MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI
BOLALARNING RIVOJLANISHI,
TARBIYASI VA KAMOLOTI
2.1. 
Shaxsni rivojlantirish haqida tushuncha
Shaxsning rivojlanishi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib, 
u barcha tug‘ma va egallangan miqdor, sifat o ‘zgarishlarini o‘z 
ichiga oladi.
Jismoniy rivojlanish o‘sish, vaznning, kuchning ortishi, sezgi 
a’zolarining mukammallashuvi, harakatlarni to ‘g‘ri boshqara bi- 
lish bilan bog‘liqdir. Ruhiy rivojlanishda esa kishi shaxsidagi psi- 
xologik sifatlar va belgilarning shakllanishi, emotsional-irodaviy, 
bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bolaning ijtimoiy 
rivojlanishi u ijtimoiy hayotda qatnasha boshlaganda uning xulqida, 
tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi.
Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan 
ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish, ta’lim-tarbiya berish orqali 
amalga oshiriladi. Bu har xil faoliyatlarda yuzaga keladi. Bolalar 
egallashlari lozim bo‘lgan mazmunni tanlash, uning egallab olishiga 
rahbarlik qilish kattalar tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonida amalga 
oshiriladi. Tarbiya va ta’limning mazmuni, vositalari, metodlari, 
bolaning rivojlanish jarayoni ulaming yoshi bilan izohlanadi. Jum- 
ladan, kichik yoshdagi bolalar bilan ish olib borilganda ulaming 
mustaqil hayotga butunlay moslashmaganligi hisobga olinadi.
Keyingi yosh guruhlarida maktabgacha yoshdagi bolaning mus- 
taqilligi, moslashishi ancha oshib boradi. Shunga muvofiq tarzda 
ta ’lim-tarbiyaviy ishlarning vazifalari, mazmuni, vositalari o‘z- 
garadi. Bolalaming maktabgacha yoshning oxiriga borib erishgan 
rivojlanish darajasi ular bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishini 
murakkablashtirish imkonini beradi.
Ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish faol ish jarayonida yuz 
beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonidagi faollik 
asosida faoliyatning har xil turlari shakllanadi. Ulardan asosiylari: 
munosabatda bo‘lish faoliyati, bilish, buyumlar bilan bo‘ladigan 
faoliyat, o ‘yin, oddiy mehnat va o‘quv faoliyatlaridir. Ta’lim-
11

tarbiya orqali amalga oshiriladigan faoliyatlami maktabgacha yosh­
dagi bolalar birdaniga o‘zlashtirib olmaydi, ularni bolalar tarbiyachi 
rahbarligida sekin-asta egallab boradilar.
Bolalar hayotining birinchi yilidanoq faoliyatning eng oddiy 
turlari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, tevarak-atrofga ma’­
lum bir munosabatning shakllanishida asos bo‘lib xizmat qiladi. Ma- 
salan, kattalaming bolalar bilan bo‘ladigan hissiy, hissiy-predmetli 
munosabatlaridanoq bolada dastlabki ijtimoiy talab vujudga keladi, 
dastlabki harakat va tasawurlar, taassurotlar shakllana boshlaydi.
Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik rivojlanadi. 
Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi irsiyatga hamda 
taqlidchanlik qobiliyatiga bog‘liq. Bola hayotining dastlabki yillarida 
kattalar bilan bo‘ladigan munosabati va narsa-buyumlar bilan 
bajargan harakati asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala 
qilish orqali kattalar ularni asta-sekin buyumlar olamiga olib kira- 
dilar. Mana shu yo‘l bilan bola buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyat­
ning o‘ziga xos tomonlarini egallab boradi.
2,5 
yoshdan keyin buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatda bolalar 
ancha yuqori ko‘rsatkichlarga erishadilar va ularning о‘yin hamda 
tasviriy faoliyatga o‘tishlari uchun asos yaratiladi. Kattalar tomo- 
nidan tashkil etilgan muomala, munosabatlarda, faoliyatlarda o‘z- 
o‘zini anglab olishning dastlabki shakllari shakllanadi.
Mashg‘ulotlardagi o‘quv faoliyati orqali bolalar tevarak-atrof- 
dagi tabiat, ijtimoiy hayot, kishilar to ‘g‘risidagi bilimlami o‘zlash-
l irib oladilar. Shuningdek, ularning aqliy va amaliy bilimlari ken- 
^.ayib boradi.
Agar ta’lim jarayonida 3—4 yoshli bolalar diqqati tabiat, kishi- 
l.ii io‘g‘risidagi aniq faktlarga qaratilsa, 5—6 yoshli bolalarga ta’lim 
Ix iishda asosiy e’tibor muhim bog‘liqliklar va munosabatlarga, 
nl.mliiKM oddiy tushunchalami shakllantirishga qaratiladi. Bular
• и<|.i1
1
bolalarda tushunarli tafakkur rivojlantiriladi. Kichik maktab 
so'.ludiipi bolalar uchun o‘qish asosiy faoliyat bo‘lib qoladi va bu 
liioliviilm bolalar ijtimoiy ahamiyatli faoliyat deb anglay boshlay- 
tliltH KdIii o'/ini maktab o‘quvchisi deb tushuna boshlaydi.
I>t*muk, bolani tarbiyalashda, uning rivojlanishida faoliyat 
ViHiiki'lil ml o'ynaydi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya muassasalarida 
vm
olliulii boliining hayotini u turli-tuman faoliyatlar bilan shug‘ul- 
1йПй otitctiglin qilib tashkil etish kerak. Bunga, albatta, bolalar 
fholiyntlnlnn mu/.munini boyitib borish, yangi bilim, malakalarni 
slngdlrlNh mtiKtaqilligini rivojlantirish bilan erishiladi.
12

Inson shaxsini shakllantirish bu tevarak-atrofdagi dunyoga, 
tabiatga, mehnatga, boshqa odamlarga va o ‘ziga munosabat sis- 
temasini izchil o ‘zgartirish va murakkablashtirishdir. Bu uning 
butun hayoti davomida ro‘y beradi. Bunda bolalik va o ‘smirlik 
yoshi, ayniqsa, muhimdir.
Insonning shaxs sifatida rivojlanishi uning jismoniy va ma’naviy 
kuchlari birligida har tomonlama va yaxlit amalga oshiriladi. Dunyo- 
qarash, e’tiqod, ma’naviy sifatlar, his-tuyg‘ular (burch, vijdon, 
mas’uliyat, muhabbat) madaniyati aniq tarixiy ijtimoiy sharoitda 
yaratiladi va shaxsning shakllanishiga ta ’sir etadi.
Psixologiya va pedagogika inson shaxsi faoliyat va muomalada 
shakllanadi hamda rivojlanadi, deb ta’kidlaydi. Agar inson ijtimoiy 
faoliyatning turli xillarida: o‘quv, ishlab chiqarish faoliyati va hoka- 
zolarda ishtirok etsa, bu faoliyat shaxsni rivojlantiradi, lekin fao­
liyat odamni u yoki bu ijtimoiy munosabatlardan chegaralab 
qo‘ysa, u yo shaxsning rivojlanishiga to ‘sqinlik qiladi yoki uning 
rivojlanishini buzadi. Shaxsning yetakchi xususiyatlari shaxsga, 
uning ichki dunyosiga tashqi ta’sir natijasida rivojlanadi. Shaxs 
ma’naviyati shaxsning o‘z ichki ishining yakuni bo‘lib, bu jara- 
yonda tashqi ta’sirlar qayta ishlanadi va o‘zlashtiriladi.
Insonning rivojlanishi miqdor va sifat o ‘zgarishi, eskining yo‘q 
bo‘lishi va yangining vujudga kelishi jarayoni bo‘lib, uning man- 
bayi va harakatlantiruvchi kuchlari shaxsning ham tabiiy, ham 
ijtimoiy tomonlarining ziddiyatli o‘zaro aloqasida yashiringandir.
Inson jismonan butun umri davomida rivojlanadi va o‘zgaradi. 
Bu rivojlanish va o‘zgarishlar yosh xususiyatiga ega bo‘ladi.
Maktabgacha pedagogika fani bu ziddiyatli o‘zaro aloqani ochib 
tashlaydi va ulardan shaxsni shakllantirish uchun foydalanadi. 
Jumladan, bolaning odamlar hayotida ishtirok etish ehtiyoji bilan 
intilishini amalga oshirish imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyat o‘yin- 
ning vujudga kelishi va rivojlanishiga hamda bolalardagi o‘ym fao- 
liyatida ijtimoiy xulq-atvor shakllari, ijtimoiy munosabatlar va 
hokazolaming shakllanishiga olib keladi.
Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y beradi, inson 
tarbiyasi xalq baxt-saodati yo‘lidagi bunyodkorlik mehnatida, 
ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy vazifalami hal etishda amaliy 
ishtirokida yuzaga keladi.
Shaxsni shakllantirishga uch omil: 

Download 3,92 Mb.