50
2
Skeletli
0,7
0,8
0,9
3
Gipsli
0,6
0,7
0,9
Yuqorida ko‘rsatilgan hosilni cheklovchi omillardan tashqari lalmikor yerlarni
ishlab chiqarish qobiliyatiga joyning relyefi ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘rinda relyef
agroekologik omil tariqasida eng avvalo quyosh va yerdan keladigan energiyalar
taqsimotiga, yog‘in taqsimotiga ta’sirli ko‘rinadi. Bu omillar taqsimoti o‘z navbatida
boshqa qator kattaliklarga
jumladan geokimyoviy oqimga, nam taqsimotiga va
boshqalarga ta’sir ko‘rsatadi. Xilma-xil relyef sharoitidagi o‘simliklar har xil
darajada quyosh energiyasi va yorug‘lik bilan ta’minlanadi.
Sharqiy qiya tekisliklarga quyosh nuri nisbatan tik tushadi, demak, ko‘proq
isitadi, ya’ni issiqlik rejimi boshqalarga nisbatan farqli bo‘ladi.
Nisbatan soya shimoliy, g‘arbiy qiya tekisliklar kuchsizroq darajada isiydi, shu
bois bu maydonlarning tuproqlarida namlik biroz ko‘proq, atmosfera havosi harorati
pastroq bo‘ladi.
Namlikning taqsimotiga relyef elementlarining morfometrik kattaliklari ta’sir
qiladi. Relyefning namlikka ta’siri
qiya tekisliklarda, jarliklarda, qirrali qoyalarda,
uzun va tik qiyaliklarda, chuqur cho‘kmalarda yaqqol ko‘rinadi.
Tuproqqa va uning ichki qatlamlariga singib kirib borgan suvlar qiya tekislik
bo‘ylab geokimyoviy oqimni tashkil qiladi va qiyalik bo‘ylab
pastqamliklar tomon
oqib boradi.
Geokimyoviy oqim o‘z yo‘lida har xil geokimyoviy baryyerlarda xilma-xil
moddalarni kontsentratsiyalarini o‘zgartiradi. Masalan; organik moddalarni, oziqa
elementlarni, mikro va makroelementlarni kontsentratsiyalariga
geokimyoviy oqim
turli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Yog‘inlarning bir qismi relyef turiga qarab tuproq ustida turli tezlikda
pastqamliklar tomon, vaqtinchalik yoki doimiy eroziya bazisi tomon harakat qiladi va
qattiq oqim tariqasida moddalarni harakatga keltiradi. Bu oqim ta’sirida yerlar
eroziyalanadi. Tuproq ustki va ichki omillarining nisbatlari joyning relyefiga,
o‘simlik turi
va qoplanganlik darajasiga, tuproqning zichligiga, yotish holati va
boshqalarga bog‘liq bo‘ladi.
Salbiy relyef holatida, ya’ni chuqurliklarda joylashgan
tuproqlar hamma vaqt
ham nisbatan yuqori namlikka ega bo‘ladilar. Bunga sabab yuqoridagi maydonlarda
ichki va tashqi oqim tariqasida u yoki bu miqdorda suvlar har xil kontsentratsiyada
kelib qo‘shilib turadi. Shu bois ba’zan bunday yerlar suv o‘tkazmas qatlam ustida
joylashgan bo‘lsa sho‘rlanishi yoki botqoqlanishi mumkin.
Shu munosabat bilan bir xil iqlimiy sharoitda joylashgan maydonlarda har xil
xususiyatlarga ega bo‘lgan tuproq ayirmalari ham hosil bo‘ladi.
E.Volni, S.Tashchanov, N.Altinbayev
va AQSH davlat departamenti
ma’lumotlariga ko‘ra relyef elementlaridan eng katta agroekologik ahamiyatga ega
xususiyatlari qiya tekslik ekspozitsiyasi, qiyalik darajasi, relyef shakli hisoblanadi.
Ayniqsa qiya tekislik ekspozitsiyasi donchilik hosili bilan korrelyatsiyalanadi,
shu
bois
lalmikor
yerlarni
baholashda
ekspozitsiya
uchun
ishlangan
koeffitsiyentlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lib, to‘g‘ri baholashga olib
keladi.
