Tayanch so‘zlar
: tafakkur, fikrlash, tushunish, mantiqiy yodlash, ong, faoliyat, xarakter,
operatsion mexanizmlar, yod olish, xotira, nutq, mnemik qobiliyat, miya, iqtidor, o‘quv
samaradorligi, rivojlanish, ko‘nikma va malaka, bilim, ixtiyoriy va ixtiyoriy yodlash,
mustaqil vazifalar, o‘rganish, jarayon.
Ключевые слова
: мышление, мышление, понимание, логическое запоминание,
сознание, деятельность, характер, операциональные механизмы, запоминание,
память, речь, мнемонические способности, мозг, талант, успеваемость, развитие,
умения и навыки, знания, произвольное и произвольное запоминание,
самостоятельные задания, процесс изучения.
Key words:
thinking, thinking, understanding, logical memorization, consciousness,
activity, character, operational mechanisms, memorization, memory, speech, mnemonic
ability, brain, talent, academic performance, development, skills and competence,
knowledge, voluntary and voluntary memorization, independent tasks, learning, process.
Kichik yoshdagi o‘quvchilar 7-8 yoshdan 10-11 yoshgacha bo‘lgan bolalar bo‘lib, ular
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hisoblanadi.
Mazkur yosh davrida quyidagi psixologik yangi
hodisalar kuzatiladi – psixik jarayonlarning tasodifiyligi, hatti-harakatlarning ichki sharti,
refleksiya. Kichik maktab yoshidagi bolalarda bu davrda ko‘rgazmali-obrazli fikrlashdan
og‘zaki-mantiqiy, tushunchaviy fikrlashga o‘tish sodir bo‘ladi. Tasavvurlarni to‘plash
boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun nafaqat ma’naviy boyish hisoblanadi. Omillarni yig‘ish
holati, predmetli olamda o‘zini his etish uning hayotining to‘liqligining me’yoriy sharti
hisoblanadi.
Bolaning ongida omillarning boyligi, ularni tizimga keltirish dunyoqarashning dastlabki
darajasini, olam to‘g‘risidagi empirik tasavvurlarni ta’minlaydi. Bir vaqtda, bilishga oid
ehtiyojni qondirish, tasavvurlar va obrazlarning bola psixikasida to‘plash natijasida
omillarni anglash, ularni taqqoslash va qiyoslash, ularning asosida tasavvurlar va
obrazlarni yaratish bo‘yicha katta ishlar amalga oshiriladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida diqqatni irodaviy zo‘riqish yo‘li bilan boshqarish va
favqulodda vaziyatga moslashish imkoniyati cheklangandir. Buning asosiy sababi ularda
ixtiyoriy diqqatning yetarlicha rivojlanmaganligidadir. Shu bilan bir qatorda, kichik maktab
yoshidagi o‘quvchilarning ixtiyoriy ongli diqqatlari o‘qish mayllari bilan bog‘liq holda
namoyon bo‘ladi.
1-2-sinf o‘quvchilarida ixtiyoriy diqqatni bir nuqtaga qaratishning murakkabligi
quyidagilar bilan izohlanadi:
xotiraning boshqa turlariga qaraganda o‘quvchilarda mexanik xotiralarining yaxshi
rivojlanganligi uchun ham, o‘quv ma’lumotlarini aynan o‘zgarishsiz eslab qolishga
imkoniyat yaratadi.
o‘quvchilar o‘qituvchining talablari mohiyatini to‘liq anglab yetmaganliklari uchun ham,
to‘g‘ri tushuntirib berish haqidagi topshiriqlarni matnni so‘zma-so‘z tushuntirib tarzida
anglaydilar.
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida so‘z boyligining yetarli darajada shakllanmaganligi
tufayli ham, ular matnni aynan so‘zlab berishga ko‘proq moyil bo‘ladilar.
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matn mazmunini eslab qolish tajribasi yetarli darajada
shakllanmagan bo‘ladi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ixtiyorsiz diqqat bir
muncha yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Ta’lim jarayonida ixtiyorsiz diqqatni ixtiyoriy diqqatga
aylantirish uchun qulay shart-sharoitlar mavjud. Boshlang‘ich sinfda taqdim etiladigan
o‘quv materiallarining o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va o‘zlashtirish imkoniyatlariga
mosligi ularning diqqatlarini mustahkamlab uning bir nuqtaga qaratilishiga imkoniyat
yaratadi.
600
Agar odamlarga bir qator vazifalar taklif etilsa va ularning ayrimlarini tugatishga ruxsat
berilsa, boshqalari esa tugatilmagan bo‘lsa, keyinchalik subyektlar to‘xtatilgan vaqtda
tugallanmagan vazifalarni deyarli ikki barobar ko‘proq esga olishlari mumkin. Bu shu bilan
izohlanadiki, topshiriq olishda subyekt uni bajarish zarurati tug‘iladi, bu esa topshiriqni
bajarish jarayonida kuchayadi. Bu ehtiyoj vazifa bajarilganda o‘zini to‘liq anglaydi va
bajarilmasa qoniqmay qoladi. Motivatsiya va xotira o‘rtasidagi bog‘liqlik tufayli, avvalgi
xotiraning selektivligiga ta’sir qiladi, unda tugallanmagan vazifalar izlarini saqlaydi.
Bundan xulosa qilish mumkinki, inson ixtiyorsiz ravishda o‘z xotirasida saqlab qoladi va
birinchi navbatda (shuningdek, ixtiyorsiz) o‘zining eng dolzarb, lekin hali to‘la
qondirilmagan ehtiyojlariga javob beradigan narsalarni qayta ishlab chiqaradi.
Chegara effekti. Bir qator bir hil ax`borotni yodlashda uning boshi va oxiridagi ma’lumot
xotirada qayta tiklanadi.
Reminissensiya effekti. Bu yodlangan materialni qo‘shimcha takrorlashsiz qayta
ishlashda vaqt o‘tishi bilan yaxshilanishidir. Ko‘pincha, bu hodisa uni yodlash jarayonida
takrorlarning taqsimlanishida kuzatiladi, uni darhol yod olishda emas. Takrorlash bir
necha kunga kechiktirilgan ma’lumotlar yaxshiroq anglanadi. Bu vaqt o‘tishi bilan
yodlangan material ichida hosil bo‘lgan mantiqiy, semantik bog‘lanishlarning kuchliroq,
aniqroq va ravshanroq bo‘lishi bilan izohlanadi.
Taniqli xotira tadqiqotchisi T.Ribo Amneziya – vaqtinchalik xotirani yo‘qotish holatlarini
tahlil qilish asosida quyidagi ikki qonuniyatni qayd etadi:
inson xotirasi shaxsiyat bilan bog‘liq bo‘lib, shaxsiyatdagi patologik o‘zgarishlar deyarli
har doim xotira buzilishi bilan birga keladi;
insonning xotirasi bir xil qonunga muvofiq yo‘qoladi va tiklanadi: xotira yo‘qolishi bilan
eng murakkab va yaqinda olingan ma’lumotlar birinchi bo‘lib yo‘qotiladi. Tiklanishida esa,
aksincha, eng oddiy va eski ma’lumotlar birinchi bo‘lib tiklana boshlaydi.
Unutish dinamikasi sodda. Biror narsani yodlab olgach, kishi dastlabki sakkiz soatda
xuddi keyingi o‘ttiz kundagidek unutadi.
Freydning g‘ayri unutish qonuni insonda psixologik noxushlikni unutishga moyillik
borligini bildiradi. Noxush holatlarning unutilishi, ayniqsa, salbiy hissiy kechinmalarni
yuzaga keltiruvchi xotiralar bilan bog‘liq bo‘lgan hollarda namoyon bo‘ladi.
Hodisalarni takrorlashning aniqligi va bu aniqlikka ishonch o‘rtasida har doim ham aniq
bir munosabat mavjud emas. Inson hodisalarni obyektiv ravishda to‘g‘ri takrorlashi
mumkin, lekin uni tushunmaydi va aksincha, xato qiladi, lekin ularni to‘g‘ri takrorlashiga
ishonch hosil qilish lozim.
Agar so‘zlar idrok qilingan materialni tushunish natijasi bo‘lsa, ya’ni so‘zlar yod
olinadigan material bilan bog‘liq bo‘lsa, unda bunday xotira eng samarali hisoblanadi.
Xotiraning effektlari haqida fikr yuritadigan bo‘lsak.
Zeygarnik effekti. U quyidagilardan iborat. Agar odamlarga bir qator vazifalar taklif
etilsa va ularning ayrimlarini tugatishga ruxsat berilsa, boshqalari esa tugatilmagan bo‘lsa,
keyinchalik subyektlar to‘xtatilgan vaqtda tugallanmagan vazifalarni deyarli ikki barobar
ko‘proq esga olishlari mumkin. Bu shu bilan izohlanadiki, topshiriq olishda subyekt uni
bajarish zarurati tug‘iladi, bu esa topshiriqni bajarish jarayonida kuchayadi. Bu ehtiyoj
vazifa bajarilganda o‘zini to‘liq anglaydi va bajarilmasa qoniqmay qoladi. Motivatsiya va
xotira o‘rtasidagi bog‘liqlik tufayli, avvalgi xotiraning selektivligiga ta’sir qiladi, unda
tugallanmagan vazifalar izlarini saqlaydi. Bundan xulosa qilish mumkinki, inson ixtiyorsiz
ravishda o‘z xotirasida saqlab qoladi va birinchi navbatda (shuningdek, ixtiyorsiz) o‘zining
eng dolzarb, lekin hali to‘la qondirilmagan ehtiyojlariga javob beradigan narsalarni qayta
ishlab chiqaradi.
Chegara effekti. Bir qator bir hil axborotni yodlashda uning boshi va oxiridagi ma’lumot
xotirada qayta tiklanadi.
601
Reminissensiya effekti. Bu yodlangan materialni qo‘shimcha takrorlashsiz qayta
ishlashda vaqt o‘tishi bilan yaxshilanishidir. Ko‘pincha, bu hodisa uni yodlash jarayonida
takrorlarning taqsimlanishida kuzatiladi, uni darhol yod olishda emas. Takrorlash bir
necha kunga kechiktirilgan ma’lumotlar yaxshiroq anglanadi. Bu vaqt o‘tishi bilan
yodlangan material ichida hosil bo‘lgan mantiqiy, semantik bog‘lanishlarning kuchliroq,
aniqroq va ravshanroq bo‘lishi bilan izohlanadi.
Taniqli xotira tadqiqotchisi T. Ribo amneziya – vaqtinchalik xotirani yo‘qotish holatlarini
tahlil qilish asosida quyidagi ikki qonuniyatni qayd etadi:
inson xotirasi shaxsiyat bilan bog‘liq bo‘lib, shaxsiyatdagi patologik o‘zgarishlar deyarli
har doim xotira buzilishi bilan birga keladi;
insonning xotirasi bir xil qonunga muvofiq yo‘qoladi va tiklanadi: xotira yo‘qolishi bilan
eng murakkab va yaqinda olingan ma’lumotlar birinchi bo‘lib yo‘qotiladi. Tiklanishida esa,
aksincha, eng oddiy va eski ma’lumotlar birinchi bo‘lib tiklana boshlaydi. Unutish
dinamikasi sodda. Biror narsani yodlab olgach, kishi dastlabki sakkiz soatda xuddi keyingi
o‘ttiz kundagidek unutadi.
Freydning g‘ayri unutish qonuni insonda psixologik noxushlikni unutishga moyillik
borligini bildiradi. Noxush holatlarning unutilishi, ayniqsa, salbiy hissiy kechinmalarni
yuzaga keltiruvchi xotiralar bilan bog‘liq bo‘lgan hollarda namoyon bo‘ladi.
Hodisalarni takrorlashning aniqligi va bu aniqlikka ishonch o‘rtasida har doim ham aniq
bir munosabat mavjud emas. Inson hodisalarni obyektiv ravishda to‘g‘ri takrorlashi
mumkin, lekin uni tushunmaydi va aksincha, xato qiladi, lekin ularni to‘g‘ri takrorlashiga
ishonch hosil qilish lozim.
|
