“Tarixiy nonushta” metodi
Avvalo, metodning maqsadi va vazifalari, afzalligi haqida batafsil ma’lumot
keltiramiz. Har qanday ta’lim metodining mohiyati mustaqil va yetuk shaxsni
shakllantirish sifatida darsdagi bilimlarni qiziqarli tarzda yetkazib berishga qaratilishi
lozim. Bu metodning “Tarixiy nonushta” sifatida nomlanishining ham o’z vazifasi bor.
Inson e’tiborini jalb qilishda yeydigan narsalardan kalit so’z hamda diqqatni jamlovchi
vosita sifatida foydalanish ko’pgina olimlar tomonidan isbotlangan usul. Miyaga ovqat
buyrug’i borishi bilan butun tana nimadir yangi narsa qabul qilishga tayyorgarlik ko’radi.
Vaholanki, och qolganimiz signalini bizga oshqozonimiz emas, miyamiz yetkazadi.
Miyani uyg’otishning samarali usullaridan biri sifatida “nonushta” so’zi diqqatni jalb
qiluvchi kalit so’z o’rnida qo’llanilmoqda. Mavzuga aloqadorligini oshirish maqsadida
esa “tarixiy” so’zi bilan bog’lanmoqda. Metod nomini eshitgandayoq o’quvchilar
miyasida metodga qiziqish uyg’onadi. Mavzuni o’rganish davomida qandaydir narsa
iste’mol qilishini kutib, diqqatini jamlaydi. O’quvchilar uchun ozuqa esa yangi mavzuga
doir bilimlar bo’ladi. Metod nomining jarangdor bo’lishi ham ayni davr o’quvchilarini
jalb qilishda muhim ahamiyatga ega omil hisoblanadi.
Demak, metodning bosh maqsad-vazifalaridan biri o’quvchining darsga e’tiborini
oshirish bosqichidir. Yuqorida aytilgandek, bu omil katta ahamiyatga ega va
o’quvchilarimni darsga jalb qilolmayapman, deydigan o’qituvchilar uchun ayni muddao.
O’quvchilar katta e’tibor bilan metod qo’llanilishini kutishadi. O’qituvchining vazifasi
esa kutilgan natijani berish hamda ushbu ishtiyoqni dars davomida saqlab qolishdan
iborat. Metod nomidan ma’lumki, bizga “nonushta qilish” uchun zaruriy vositalar kerak.
Albatta, dasturxon! Kreativ pedagog sifatida dasturxonni fan doirasiga bog’laymiz.
“Tarixiy nonushta”ning dasturxoni xarita ko’rinishida bo’ladi. Ya’ni Mirzo Ulug’bek
hukmdorligi davrdagi Movoraunnahr hududi plakatga chizdiriladi yoki chiqartiriladi.
89
Bu o’quvchilarni dars jarayoniga chuqurroq kirib borib, tasavvur doiralarini
kengaytirishga yordam beradi. Qolaversa, kreativ g’oya ularni yanada ishtiyoqli qiladi.
Nonushta dasturxonimizda bo’ladigan yeguliklarni ham mavzu bo’limlariga
moslashtiramiz. Biror metodni har qanday fanga va mavzuga moslashtira olish haqiqiy
pedagoglarning noyob xislatlaridan biridir. “Tarixiy nonushta” dasturxonimizda, eng
avvalo, non bo’lishi kerak. Non rasmi chiqartiriladi yoki chiziladi. Bu non esa “Ulug’bek
– Movarounnahr hukmdori” deya nomlanadi.
90
Nonning orqa tomoniga aynan mana shu bo’lim yuzasidan tuzilgan savollar alohida-
alohida qog’ozchalarga yozib, yopishtirib qo’yiladi. Nonni esa magnit orqali dasturxonga
ilib qo’yamiz.
Endi “Taxt uchun kurash” nomli choyimizni chiroyli choynak ko’rinishida
dasturxonimizga joylashtiramiz.
91
Albatta, choynak yonidagi har bir piyolachalarda mavzuning shu bo’limini
mustahkamlash maqsadida tuzilgan savollar bo’ladi.
“Movarounnahrning ilmiy markazga aylanishi” nomli qovurilgan tuxumlar hamda
“Fitna” nomli tuzni ham dasturxonga qo’yamiz.
92
“Ulug’bekning ilmiy merosi” murabbosi nonushta dasturxonidan qolib ketmasligi
kerak!
93
Endi esa metodning qo’llanish jarayoni bilan tanishamiz.
O’qituvchi mavzuni tanishtirib, “Tarixiy nonushta” metodidagi dasturxon orqali
tushuntira boshlaydi. Avvalo, metodning asl mohiyati va maqsadi haqida ham qisqacha
ma’lumot beriladi.
94
O’quvchilarni quyidagicha ilhomlantirish mumkin:
“Qadrli o’quvchilar, bugungi
darsimizda sizlarni Mirzo Ulug’bek bilan bo’ladigan tarixiy nonushtaga taklif
qilmoqchiman. Faqat bu nonushtamizning odatdagilaridan farqi – biz ertalabki
nonushtada qornimizni to’ydirsak, bugun asosiy e’tiborimizni miyamizni oziqlantirishga
qaratamiz. Miyamizni vitaminli kaloriyalar bilan boyitib, yangi bilimlarni egallaymiz.
Metodimiz bejizga nonushta holatida taqdim etilmayapti. Nonushta erta tongda iste’mol
qilinadi va bu vaqtda tanamiz har tomonlama tetik bo’lib, yegulik qabul qilishga
maksimal darajada tayyor bo’ladi. Tasavvur qiling, siz ham hozir ayni tong vaqtida super
bilimlarni egallashga intiq bo’lib turibsiz. O’zingizni ma’nan tayyorlab olgan bo’lsangiz,
mavzuga kirishni boshladik!”
O’quvchilarni “uyg’otish” va qiziqtirishda bu kabi motivatsiyalar ham muhim omil
sanaladi. Aksariyat o’qituvchilar odatdagidek dars boshlashadi. “Mavzuni yoz! Uyga
vazifa nima edi, kimlar kelmadi, nimaga vazifani bajarmading?” bu kabi bir xilliklar
natijasida o’quvchilar bora-bora darsdan zerikadi va qiziqishi yo’qoladi. Va bu darsda
95
umuman o’tirgisi kelmay qoladi. Shu kabi xatoliklar bo’lmasligi uchun o’qituvchilarning
o’zida dars o’tishga ishtiyoq uyg’onishi lozim.
Mavzudagi har bir bo’lim ketma-ketlikda tushuntiriladi. Har bir bo’limdan so’ng
dasturxondagi yeguliklarga birlashtirilgan savollar ixtiyoriy o’quvchilar tomonidan
olinadi va javob beriladi. Ma’lumotlarni esda yaxshi saqlab qolishda bu usul samarali
hisoblanadi.
Yapon olimlarining aniqlashlaricha, insonlar 25 daqiqadan so’ng bir xillikdan
zerikishadi va miyalari boshqa mashg’ulotga o’tishni istaydi. O’quvchilarda ham shu
jarayon kuzatiladi. Ta’lim oluvchilarni yangilik bilan tez-tez “siylab” turilmasa, darrov
xayollari chalg’ishni boshlaydi. Bunga ayni davr ijtimoiy tarmoqlaridagi insonni katta
kuch bilan jalb qiluvchi qisqa videolar ta’siri ham sabab bo’lmoqda.
| 