30
5-MAVZU: QASHQADARYO VILOYATINING IQLIMI
Qashqadaryo viloyati iqlimini hosil qiluvchi eng muhim omillarni uning geografik o‗rni,
Quyosh radiatsiyasi, atmosfera sirkulyatsiyasi, relyefi va yuzasining tuzilishi hamda inson xo‗jalik
faoliyatining ta‘siri tashkil etadi.
Viloyat hududi okean havzalaridan juda uzoqda joylashgan. Bu hududning Yevrosiyo
materigining kontenental (materik ichkarisi) sektorida joylashganligi sababli kontinental iqlimga
ega bo‗lib, uzoq davom etadigan issiq va quruq yoz, shu kengliklar uchun nisbatan birmuncha
sovuq qish bilan tavsiflanadi. Viloyat geografik o‗rnining bu xususiyatlari
iqlimning keskin
kontinental bo‗lishiga, intensiv radiatsiya tufayli cho‗l landshaftlarining rivojlanishiga imkon
beradigan arid sharoitlarning mavjudligiga sabab bo‗ladi.
Qashqadaryo viloyatining geografik o‗rni tufayli bu yerda yil davomida Quyoshdan katta
miqdorda radiatsiya tushadi. Quyosh va atmosfera radiatsiyasidan hosil boladigan issiqlikning
o‗rtacha yillik jami har 1 m
2
yuzaga 6 100 – 6 600 MJ ni tashkil etadi. Yillik radiatsiya balansi esa
viloyatning katta tekislik va tog‗ oldi qismida har 1 m
2
yuzaga 2 750 MJ ga teng.
Qashqadaryo viloyati hududi uchun Quyosh radiatsiyasi va radiatsiya balansining miqdorini
Samarqand va Termiz shaharlaridagi aktinometrik stantsiyalarning ma‘lumotlarini korellyatsiya
usuli bilan taqriban hisoblash mumkin. Qashqadaryo viloyatining tekislik va tog‗
oldi rayonlarila
gorizontal yuzaga tushadigan to‗g‗ri quyosh radiatsiyasidan hosil bo‗ladigan issiqlik miqdori
dekabrda 100 MDj/ kv.m (2,4 kkal/ sm
2
) iyulda 590 MJ/ m
2
(14,1 kkal/sm
2
) va yil davomida 4200
MJ/ m
2
(100,3 kkal/ sm
2
) atrofida bo‗ladi. Quyosh va atmosfera radiatsiyasidan hosil bo‗ladigan
issiqlikning o‗rtacha yillik jami 6100 – 6600 MJ/ m
2
(144 – 155 kkal/ sm
2
)ni tashkil etadi. Bu
hududda radiatsiya balansi (Quyoshdan keladigan nur energiyasining to‗g‗ri va tarqoq radiatsiya
ko‗rinishidagi kirimi va uning aks etishiga – qaytarilishiga hamda effektiv nurlanishiga
chiqimi)ning miqdori tekislik va tog‗ oldi hududlarida to‗rt oy davomida (noyabr – fevral) manfiy
bo‗ladi. Yillik radiatsiya balansi 2750 MJ/ m
2
(65 kkal/ sm
2
) ni tashkil etadi.
Qashqadaryo viloyatining geografik o‗rni va uning yuza tuzilishi bu hudud iqlimining tarkib
topishida muhim ahamiyatga ega. Viloyatning geografik o‗rni tufayli u quruq subtropik iqlim bilan
ifodalanadi. Iqlimning bunday xususiyati Qashqadaryo havzasining g‗arbda ochiqroq bo‗lgan
tektonik botiq bo‗lishi bilan bevosita bog‗liq. Botiqning g‗arb va janubda ochiqligi,
shimolda va
sharqda esa tog‗lar bilan o‗ralganligi botiq yuzasining g‗arbdan sharqqa tomon ko‗tarilib borishi u
yo‗nalishda iqlim elementlarining ham o‗zgarib borishiga sabab bo‗ladi.
Qashqadaryo viloyatining janubiy geografik o‗rni tufayli bu hududga yil davomida
Quyoshdan katta miqdorda radiatsiya keladi va yil davomida haroratlarning ancha yuqori
bo‗lishiga, yozning uzoq davom etishi va juda issiq bo‗lishiga, qishning esa qisqa va uncha sovuq
bo‗lmasligiga sabab bo‗ladi.
Hududning iqlimiga viloyatning janubiy geografik o‗rni, yuzaning sajiyasi va tog‗
tizimlarining joylashuvi katta ta‘sir ko‗rsatadi. O‗zining janubiy geografik o‗rni tufayli ham qish
oylarida, ham yoz oylarida harorat ancha yuqori bo‗ladi. Hudud yuzasining sharqqa tomon, ya‘ni
asosiy havo massalari va tsiklon tizimlari yo‗nalishida balandlashib borishi (bu holat butun O‗rta
Osiyo uchun ham xos) yog‗inlarning tushishi uchun qulay sharoitni vujudga keltiradigan atmosfera
frontining kuchayishiga va jarayonlarning rivojlanishiga imkon beradi.
Shu sababli viloyat
hududining sharqiy qismida atmosfera yog‗inlarining nisbatan ko‗proq tushishi g‗arbiy tekislik
qismidan farq qilishiga olib keladi. Ammo viloyatning Boysuntog‗ va Ko‗xitang tog‗lari tomonga
relefning ko‗tarilib borishiga qaramasdan sharqiy hududlar o‗ziga xos sharoitlarga ega. Chunki
31
asosiy havo massalari bu tizmalarga yondosh holda harakatlanadi va buning oqibatida yog‗inlarning
ko‗proq tushishi uchun sharoit vujudga kelmaydi.
Viloyat hududi uchun sovuq havo massalari kirib kelganda namoyon bo‗ladigan
haroratlarning qishki inversiyalarining rivojlanishi xos. Sovuq havo massalari viloyatning tekislik
qismini to‗ldirgan holda bu yerdagi iliq havoni relefning ko‗tarilishiga monand holda siljitadi.
Qishda tekisliklarda uzoqroq vaqt davom etadi va haroratlar sovuq davrda tog‗ oldi va tog‗li
hududlardagiga nisbatan ancha past bo‗ladi.
Qish oyilarida O‗rta Osiyoga kirib keladigan Arktika va mo‗tadil kengliklarning havo
massalari shimoldagi tog‗larning pastligi tufayli bemalol kirib keladi
va siklon faoliyatining
rivojlanishi jarayonida beqaror ob – havo, yog‗inlarning tushishi va haroratning pasayishiga sabab
bo‗ladi.
Qishda O‗zbekiston hududiga ba‘zan kirib keladigan iliq tropik havo viloyat hududi orqali
tarqaladi. Eron va Afg‗onistondan kirib keladigan iliq tropik havo va shimoldan keladigan mo‗tadil
sovuq havo massasini bir – biridan ajratib turadigan qutb fronti vujudga keladi. Front chizig‗i
atrofida ob – havoning beqaror bo‗lishi va siklonlar faoliyatining kuchayishi kuzatiladi. Siklonlar
o‗zi bilan issiq tropik havo massasini olib kelishi tufayli havo iliydi va yog‗inlar tushadi.
Qishda siklonlar sharqqa va shimoli – sharqqa tomon harakat qiladi va O‗zbekistonga
shimoli – g‗arbdan, shimoldan va g‗arbdan mo‗tadil (qutbiy), ba‘zan Arktika havo massalari kirib
keladi. Bu havo massalarining kirib kelishi bilan havoning sovishi bogliq. Ayniqsa Arktika havo
massalari hukmronlik qilgan yillarda qish sovuq bo‗ladi.
Siklonlarning faoliyati bilan g‗arbdan keladigan mo‗tadil mintaqaning dengiz havo massasi
ham kirib keladi. Qish oylarida yomg‗ir, ba‘zan esa qor yog‗ishi ana shu havo massalari bilan
bog‗liq.
Yozda Turon tekisligining shimolida mo‗tadil front chizig‗iga bog‗liq holda yuqori havo
bosim vujudga keladi. Bu davrda Turon havosining isib ketishi tufayli past bosimli markaz – termik
depressiya hosil bo‗ladi, buning oqibatida mahalliy Turon tropik havo massasi shakllanadi va issiq
ob – havo ustunlik qiladi. Shimoldan yuqori bosimli markazdan termik
depressiyaga tortiladigan
salqin havo harakatlanadi, biroq ob – havoni u qadar o‗zgartira olmaydi, yog‗ingarchilik deyarli
bo‗lmaydi (tog‗li hududlar bundan mustasno).
Qashqadaryo viloyati iqlimining tarkib topishida relyefning ta‘siri yog‗inlarning hududiy
taqsimotida ayniqsa yaqqol namoyon bo‗ladi.
Qashqadaryo viloyati hududining Yevrosiyo materigining ichki qismida okean havzalaridan
uzoqda joylashganligi uning iqlimining keskin kontinental bo‗lishiga, ya‗ni meteorologik
elementlarning kunlik va yillik yo‗nalishida ancha katta tebranishlarga sabab bo‗ladi.
Butun O‗rta Osiyo kabi uning tarkibida bo‗lgan Qashqadaryo
viloyati hududi iqlimining
qurg‗oqchil bo‗lishi ham uning geografik o‗rni bilan bevosita bog‗liq. O‗rta Osiyo hududi
atmosfera yog‗inlari ko‗rinishidagi nam bilan yetarli miqdorda ta‘minlanishi uchun mahalliy suv
zahiralariga ega emas. G‗arbdan O‗rta Osiyoga kirib keladigan nam havo massalari esa uzoq
masofani «bosib o‗tishi» va buning natijasida bu hududga ancha quruq holda yetib kelishi bu yerda
iqlimning qurg‗oqchil bo‗lishining asosiy sababidir.
Qashqadaryo viloyati butun O‗rta Osiyo uchun xos bo‗lgan iqlim xususiyatlariga ega
bo‗lishi bilan bir paytda atrofdagi hududlar iqlimidan ancha farq qiladigan o‗ziga xos
xususiyatlarga
ham ega. Bu xususiyatlarning vujudga kelishida viloyat hududining janubiy holati muhim
ahamiyatga ega. Bu holat ayniqsa haroratlarning yuqori bo‗lishida yaqqol namoyon bo‗ladi.
Shuningdek, yuqorida ta‗kidlanganidek, viloyat hududining g‗arb tomonda ochiqligi O‗rta Osiyoga
kirib keladigan mo‗tadil va subtropik havo massalari va keladigan siklonlarning sharqqa tomon
32
erkin harakati uchun qulaylik yaratadi. Viloyat hududining bu xususiyati atmosfera yog‗inlarining
taqsimlanishida va o‗ziga xos shamol rejimining shakllanishida namoyon bo‗ladi.
Qashqadaryo viloyatining yuza tuzilishi (relefi)dagi rang – baranglik hududning g‗arbda
ochiqligi, havo massalarining g‗arbdan sharqqa tomon harakatalanishi bilan birgalikda bu hududda
iqlimdagi va ayni paytda landshaftlardagi hududiy tafovvutlarni shakllanishiga olib keladi.
Qashqadaryo viloyati iqlimlarining mahalliy miqyoslarda tarkib topishiga antropogen
omillar ham ancha katta ko‗rsatmoqda. Insonning ishlab chiqarish jarayonida landshaftlarning
o‗zgartirilishi va turli toifalarga mansub bo‗lgan antropogen landshaftlar bilan band bo‗lgan
maydonlarning tobora kengayib borayotganligi mahalliy miqyosdagi iqlimning o‗zgarishiga sabab
bo‗lmoqda. Katta maydonlarni sug‗orma dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida o‗zlashtirilishi va
u bilan bog‗liq holda gidrotexnik inshoatlarni (suv omborlari, kanallar, zovurlar) barpo etilishi shu
maydonlarda iqlim elementlarining (havo
va tuproq harorati, radiatsiya albedosi, shamollar rejim
iva b.) o‗zgarishiga va mahalliy iqlimning tarkib topishiga sabab bo‗lmoqda.
Iqlim va uni tashkil etuvchi meteorologik elementlarning umumiy va mahalliy xususiyatlari
qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishini hududiy tashkil etishga ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Shu sababli
viloyat hududining iqlim sharoiti va resurslarini boshqa omillar bilan bog‗liq holda o‗rganishni
taqoza etadi.
