Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

O‘QUV MASHG`ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI 
Ta’lim shakli 
Ish bosqichlari 
va vaqti 
Faoliyat mazmuni 
O‘qituvchining 
O‘quvchi- 
ning 
O‘quv 
mashg‘ulo- 
tiga kirish 
(5 daqiqa) 
Tashkiliy qism: 
O‘quvchilarni mashg‘ulotga tayyorgarligi va 
davomatini tekshirish 
Mashg‘ulotga 
tayyorlanadi 
2. Asosiy 
bosqich 
(65 daqiqa) 
Tayanch bilimlarni faollashtirish 
4. Yangi fan bo‘yicha o‘quvchilarning tushunchalarini aniqlash 
uchun o‘quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi (1-
ilova) 
Maqsad va vazifalarni belgilanishi 
2. Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad va o‘qitish 
natijalari bilan tanishtiriladi; 
3. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan 
tanishtiriladi; 
4. O‘quv ishlarida o‘quvchilarni baholash mezoni va 
ko‘rsatkichlari bilan tanishtiradi (2-ilova); 
Ta’lim oluvchining bilimlarini faollashtirish 
5. Tezkor so‘rov, savol-javob, aqliy hujum texnikalari 
orqali bilimlarni faollashtiradi; 
Yangi o‘quv metodlari bayoni: 
6. Nazariy mashg‘ulotlarning rejasi va tuzilishiga 
muofiq, o‘qitish jarayonini tashkil etish bo‘yicha 
xarakatlar tartibini bayon etadi. 
7. Mavzu bo‘yicha PowerPoint tartibida namoish va 
sharxlar bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy 
holatlarni bayon qiladi 
Yangi o‘quv materialini mustahkamlash 
8. Mustahkamlash uchun savollar beriladi. 
Savollarga 
javob 
beradilar 
Yozib 
oladilar 
Guruhlarga 
bO‘linadilar. 
Javob 
beradilar 
Diqqat 
qiladilar 
Guruhlarda 
ishlaydilar 
Fikr 
almashadilar 
3. 
Yakuniy 
bosqich 
(10 daqiqa) 
Mashg‘ulot yakuni: 
7. O‘tilgan mavzu umumlashtiriladi, faol ishtirok etgan 
o‘quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va 
rag‘batlantiradi; 
Uyga vazifa berilishi: 
8. Kelgusi mashg‘ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan 
yo‘riqnoma beriladi 
O‘z- O‘zini 
O‘zaro 
baholashni 
O‘tkazadilar. 
Topshiriqni 
yozadilar 
Maxsus fan o‘qituvchisi: 
Mamaradjabova Xurshida 

1- 
ilova 
Baholash mezoni 
№ 
Мazmuni 
Bah 
o 
Og‘zaki so‘rov 
quyidagi mezonlar 
asosida baholanadi 
Mustaqil ishlar quyidagi 
mezonlar asosida 
baholanadi 
Uyga vazifa quyidagi 
mezonlar asosida 
baholanadi 
1. 
Mavzu atroflicha to‘liq, 
asosiy fikr va 
tushunchalar 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Mavzu O‘quvchi 
tomonidan mustaqil 
ravishda atroflicha 
to‘liqyoritilsa 
So‘z boyligi, ifoda 
qilinishi va uslubi adabiy 
nutq talablariga mos 
bo‘lsa 
5 
2. 
Маvzu asosan,asosiy 
fikr va tushunchalar 
qisman 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Маvzu O‘quvchi 
tomonidan mustaqil 
ravishda asosiy fikrlar 
atroflicha yoritilsa 
Ishni bajarishda 
grammatik, uslubiy 
xatolar uchrasa 
4 
3 
Mavzu qisman 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Mavzu O‘quvchi 
tomonidan mustaqil 
ravishda qisman 
yoritilsa 
Topshiriqni bajarishda 
imlo me‘yorlari va 
husnixat talablarigato‘liq 
rioya qilinmasa 
3 
4 
Mavzuning ba‘zi 
elementlarini 
o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Mavzuning ba‘zi 
elementlarini mustaqil 
ravishda qismanyoritilsa 
Topshiriqni 
bajarishda 
og‘zaki va yozma nutq 
me‘yorlari buzilganbo‘lsa 
2 
5 
Mavzuning 
O‘zlashtirilishi 
yuqoridagi talablar 
darajasida bO‘lmasa 
Mavzuning yoritilishi 
yuqoridagi talablar 
darajasida bO‘lmasa 
Topshiriqni bajarishda 
qo‘pol xatolarga yo‘l 
qo‘yilgan bo‘lsa 
1 
2- 
ilova 
O‘tilgan mavzularni takrorlash: 
O‘tgan dars yuzasidan og‘zaki so‘rov metodidan foydalanib savol- javob 
O‘tkaziladi. 
1. 
Axborotni himoya qilish deganda nimani tushunasiz? 
2. 
Axborotlarni himoyalashning vazifalari nimalardan iborat? 
3. 
Maxfiylik nima? 
4. 
Axborotni himoyalashning maqsadlari nimalardan iborat? 

3- 
ilova 
B/B/B usulidan foydalanib mavzuni kengroq yoriting.
Bilaman 
Bilishni xohlayman 
Bilib oldim 
Izoh: O‘quvchilar berilgan topshriqlarni doskaga chiqib tushuntirib va 
taqdimot qilib 
berishadi. 
Yangi mavzu bayoni 
№-_4_-MAVZU: KOMPYUTER VIRUSLARI VA VIRUSDAN 
HIMOYALANISH 
Reja: 
1. Virus nima? 
2. Kompyuter viruslari qanday hosil bO‘ladi? 
3. Kompyuter viruslari xususiyatlari 
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o‘nlab 
kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi minglab 
professional mutaxassislar ko‘rab kom’aniyalarda ish olib borishmoqda. Bu 
mavzu o‘ta qiyin va muhimki etiborni talab qilmoqda. Kompyuter virusi 
ma`lumotni yo‘qotish sabablaridan biri va asosiysi bo‘lib qolmoqda. Viruslar 
ko’lab tashkilot va kom’aniyalarni ishlarini buzishga olib kelganligi ma`lum. 
Shunday ma`lumotlar mavjudki, Niderlandiya gos’itallaridan birida 
bemorga Kompyuter qo‘ygan tashxis bo‘yicha iste`mol qilingan dori oqibatida 
bemor olamdan o‘tgan. Bu Kompyuter virusining ishi bo‘lgan. 
E`tiborsizlik bilan qilingan ishdan Kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. 
Inson kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi o‘zgarishi, vazni o‘zgarishi, 
xolsizlanish va og‘riqning paydo bo‘lishi ko‘zda tutiladi. 
Kompyuter virusi bilan zararlangan Kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: 
dasturlarning ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o‘zgaradi, g‘ayritabiiy 
va ba`zi bir noma`lum xatoliklar, ma`lumotlar va sistema fayllari yo‘qotilishi. 
Ba`zi viruslar zararsiz ko’ayadi, lekin qo‘rqinchli emas. Bu viruslar ekranga xato 
ma`lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi, ya`ni, yomon 
asoratlar 
qoldiruvchi 
hisoblanadi. 
Masalan, 
viruslar 
qattik 
diskdagi 
ma`lumotlarni o‘chirib tashlaydi. 

1 Virus nima? 
Virus(Virus) inglizcha “yuqumli boshlanish”, “yomon boshlanish – 
buzuvchi boshlanish”, “yuqumli kasal” degan ma`nolarni anglatadi. 
Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o‘xshatadi. 
Tartibli kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak 
bo‘lgan ishlarni - qog‘ozlar qatlamini ko‘radi. U bir varog‘ni ko’aytirib bir 
nusxasini o‘ziga ikkinchisini keyingi qo‘shni stolga qo‘yadi. Keyingi stoldagi 
kotiba ham kamida ikki nusxada ko’aytirib, yana bir kotibaga o‘tkazadi. 
Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. 
Ba`zi nusxalar yana ko‘ayib boshqa stollarga ham o‘tishi mumkin. 
Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat qog‘ozlar o‘rnida 
endi dasturlar, kotiba bu - Kompyuter. Birinchi buyruq «ko‘chirish-nusxa olish» 
bo‘lsa, Kompyuter buni bajaradi va virus boshqa dasturlarga o‘tib oladi. Agar 
Kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa virus boshqa dasturlarga 
tarqalib borib butun Kompyuterni egallashi mumkin. 
Agar bir dona virusning ko‘payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan 
keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrog‘i Kompyuter 
xotirasidagi bo‘sh joylarni band qilishi mumkin. 
Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo‘lgan. Global tarmoq 
orqali uzatilayotgan ma`lumot orqali virus bir Kompyuterdan boshqasiga o‘tib 
yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan. 
Ma`lumotlarni virus qanday yo‘q qilishi mumkin degan savolga shunday 
javob berish mumkin: 
Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’ayib o‘tib oladi; 
Kalendar bo‘yicha 13-sana juma kunga to‘g‘ri kelsa hamma xujjatlarni 
yo‘q qiladi. 
Buni hammaga ma`lum «Jerusalem» («Time» virusi ham deb ataladi) virusi 
juda «yaxshi» amalga oshiradi. 
Ko’ xollarda bilib bo‘lmaydi, virus qayerdan paydo bo‘ldi. 
Virusni aniqlanishi shundaki, u Kompyuter sistemasida joylashib va ko‘ayib 
borishiga bog‘lik. Misol uchun, nazariy jihatdan o‘eratsion sistemada virus 
davolab bo‘lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o‘zgartirish 
ta`qiqlangan sistema misol bo‘lishi mumkin. 
Virus hosil bo‘lishi uchun bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma`lum bir 
sharoitda shakllanishi kerak. Kompyuter virusining xossalaridan biri o‘z 

nusxalarini Kompyuter tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga ko‘chiradi. Bu 
nusxalar ham o‘z-o‘zidan ko‘ayish imkoniyatiga ega. 
2 Kompyuter viruslari qanday hosil bo‘ladi? 
Biologik viruslardan farqli o‘laroq, Kompyuter viruslarini inson tomonidan 
tuziladi. Viruslar Kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular 
Kompyuter ishini to‘xtatadi yoki qattiq diskdagi ma`lumotlarni o‘chiradi. Virus 
sistemaga bir necha yo‘llar bilan tushishi mumkin: ma’lumot tashuvchi 
qurilmalar, dasturiy ta`minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki 
modemli bog‘lanish, global Internet; tarmog‘idagi elektron pochta. 
Ma’lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson. Zararlangan 
Kompyuterga ma’lumot tashuvchi qurilmani solib O‘qitilganda diskning bosh 
sektoriga virus tushadi. 
Internet ma`lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin, 
Kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun yaxshi muhit 
yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma`lumotlarda virus bor deb 
bo‘lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko’chilik mutaxassislar va o‘eratorlar qabul 
qilinadigan ma`lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet da 
ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur. «Kas’erskiy 
laboratoriyasi» texnik ta`minot xizmati statistikasiga ko‘ra, viruslardan 
zararlangan xolatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo‘lgan. 1999 yilga 
nisbatan xozirgi kunda bu ko‘rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kas’erskiy 
laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini 
ta`kidlaydi. 
Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni 
ko‘rsatadiki, omma bo‘ dasturlar, o‘eratsion sistemalar, ma`lumotlarni uzatish 
texnologiyalari uchun viruslar ko’lab tuzilmoqda. Xozirda elektron pochta 
biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun asosiy vosita bo‘lib qolmoqda. 
Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini qaratmoqda. 
Kompyuter virusining ko‘p ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred 
Koen bergan: "Kompyuter virusi - boshqa dasturlarni, ularga o‘zini yoki 
o‘zgartirilgan nusxasini kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan 
zaharlovchi dastur. Bunda kiritilgan dastur keyingi ko‘ayish qobiliyatini 
saqlaydi". 
Virusning 
o‘z-o‘zidan ko’ayishi va hisoblash jarayonini 
modifikatsiyalash qobiliyati bu ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. 

Kompyuter virusining ushbu xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida 
biologik viruslarning parazitlanishiga o‘hshash. 
Hozirda Kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lgan 
dasturiy kod tushuniladi: 
- asliga mos kelishi shart bo‘lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o‘z- 
o‘zini tiklash) ega bo‘lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; 
- hisoblash tizimining bajariluvchi ob’ektlariga yaratiluvchi nusxalarning 
kiritilishini ta’minlovchi mexanizmlarning mavjudligi. 
Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, ammo yetarli emas. 
Ko‘rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar keltiruvchi dastur 
ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan to‘ldirish lozim. 
Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo‘yicha turkumlash mumkin: 
- yashash makoni; 
- o‘eratsion tizim; 
- ishlash algoritmi xususiyati; 
- destruktiv imkoniyatlari. 
Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar 
kiritiluvchi Kompyuter tizimi obyektlarining xili bo‘yicha turkumlash asosiy va 
keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi. 

Download 8,39 Mb.