Sementli betonlar turli sementlardan tayyorlanadi va ularni aksariyati
qurilishda keng foydalaniladi. Ular orasida asosiy о‘rinni portlandsementli betonlar
va ularning turli xillari egallaydi (umumiy ishlab chiqarishning 65%ga yaqini).
Ular turli konstruksiyalarda va foydalanish sharoitlariga qarab qо‘llaniladi.
Shlakoportlandsementli (umumiy ishlab chiqarishning 20-25%) va pussolan
sementli betonlardan ham muvaffaqiyatli foydlanilmoqda.
Sementli beton turlariga quyidagilar kiradi: oq va boshqa rangli sementdan
tayyorlangan dekorativ betonlar; о‘zi zо‘riquvchan konstruksiyalar uchun
kuchlanuvchan sementdan tayyorlangan betonlar; sementning о‘ziga xos giltuproq
va kirishmaydigan turlaridan maxsus maqsadlar uchun tayyorlangan betonlar va
h.k.
Silikat betonlar ohak asosida tayyorlanadi. Bunday usulda tayyorlanadigan
betonlarni qotirishda avtoklav usulidan foydalaniladi.
Gips betonlar, turli navli gipsdan, ichki devorlar, osma shift va pardoz
elementlarini tayyorlashda foydalaniladi. Bu betonning turli xillari – gipssement –
22
pussolanli betonlar suvga о‘ta chidamliligi uchun qо‘llash kо‘lami ancha keng
(sanuzellarning hajmli bloklari, kam qavatli uylar konstruksiyalari va boshqalar).
Shlakishqorli betonlar endigina qurilishda qо‘llanila boshlandi. Bunday
betonlardagi bog‘lovchi о‘rnida maydalangan shlaklarning ishqorli qorishma bilan
aralashmasidan foydalaniladi.
Betonpolimerlar asosi smoladan yoki furfurolatseton misolidagi maxsus
qо‘shimchalar yordamida betonda qotadigan monomerlardan tashkil topgan turli
polimer bog‘lovchilardan (poliefirli, epoksidli, karbamidli) tayyorlanadi. Bunday
betonlar agressiv muhit va о‘ta о‘tkir ta’sirga ega bо‘lgan (ishqalanish, kavitatsiya
va b.) sharoitlarda qо‘llash juda о‘rinli. Betonlar aralash bog‘lovchilar, sement va
polimer moddalardan ham tayyorlanadi. Bunday betonlarni polimersement deb
ataladi. Polimer sifatida suvda eriydigan smola va latekslardan foydalaniladi.
Noorganik bog‘lovchilardan tayyorlangan betonlar xususiyatini g‘ovaklar va
kapillyarda qotuvchi monomerlarni shimdirish bilan yaxshilash mumkin. Bu
tarkibdagi betonlar betonpolimer deb ataladi.
Maxsus betonlar alohida bog‘lovchi moddalarni qо‘llash bilan tayyorlanadi.
Masalan: ishqor ta’siriga va issiqqa chidamli betonlar uchun kremneftor natriyli
suyuq shisha, fosfat bog‘lovchi qо‘llaniladi. Ba’zi bir betonlar uchun betonga
maxsus xususiyat beradigan maxsus bog‘lovchi moddadan foydalaniladi. Sanoat
chiqindilaridan olinadigan betonlar atrof-muhitni muxofazalash va sement
iqtisodida alohida ahamiyatga egadir. Maxsus bog‘lovchi sifatida ularda shisha
ishqorli, nefelinli shlaklar va boshqa shu kabilardan foydalaniladi.
Yig‘ma temir-beton zavodlarida tayyorlangan betonlar turli xil
konstruksiyalar uchun qо‘llaniladi. Bevosita konstruksiyani qurilayotgan joyining
о‘zida tayyorlanadigan beton – monolit beton deb ataladi (gidrotexnik, yо‘l
qurilish va boshqa turdagi qurilishlarda).
Betonlar qо‘llanishiga kо‘ra farqlanadi: temir-beton konstruksiyalari uchun
oddiy beton (fundament, kolonna, balka, devor, kо‘prik va boshqa turdagi
konstruksiyalar); gidrotexnik betonlar suv omborlari, tо‘g‘on, shlyuz, kanal
sirtlarini qoplash, suv quvirlari vodoprovod–kanalizatsiya inshootlari va boshqalar;
23
tо‘suvchi konstruksiyalar (bino devorlari uchun yengil beton); pol, piyodalar
yо‘lkasi, avto yо‘l, aerodromda uchish polosalari uchun mо‘ljallangan betonlar;
maxsus maqsadda qо‘llaniladigan beton (о‘tga, kislotaga chidamli, radiatsiyadan
himoya) va boshqalar.
Belgilangan maqsadiga qarab betonlar qо‘yiladigan talablarga javob berishi
kerak. Oddiy temir-beton konstruksiyalar uchun mо‘ljallangan betonlar siqilganda
kerakli mustahkamlikka ega bо‘lishi kerak. Ochiq havodagi konstruksiyalar uchun
esa, mustahkamlikdan tashqari sovuqqa chidamli ham bо‘lishi kerak. Gidrotexnik
inshootlar uchun qо‘llaniladigan betonlar Yuqori zichlikka, suv о‘tkazmaydigan,
sovuqqa chidamli, yetarli darajada mustahkam, kam kirishadigan, filtrlanadigan
suvning ishqorli ta’siriga chidamli bо‘lishi kerak. Isitiladigan binolarni devori
uchun ishlatiladigan beton mustahkamlik bilan birga issiq о‘tkazmaslik, pol uchun
ishlatiladigan betonlar yedirilmaydigan va egilishda yetarli mustahkamlikka ega
bо‘lishi, yо‘l va aerodromga yotqiziladigan betonlar bu xususiyatlardan tashqari
sovuqqa chidamli ham bо‘lishi kerak.
Maxsus mо‘ljallangan betonlarga esa talab qilingan xizmatdagi vazifasini
bajarish sharti qо‘yiladi. Beton va beton qorishmalariga qо‘yiladigan talablar
quyidagicha: beton qotgunga qadar oson quyiladigan, transportga qulay
ortiladigan, oson qortadigan, qolipga bir tekisda joylashadigan, qatlamlarga ajralib
qolmaydigan, qolipdan kо‘chirilishi va konstruksiya yoki inshootda ishlatilishi
oson bо‘lishi uchun ma’lum darajada qotish tezligi kerakli muddatda bо‘lishi,
sement sarfi va beton narxi iloji boricha kamaytirilishi va boshqalar.
Qо‘yilgan talablarning barchasiga javob beradigan betonni olish uchun
beton tarkibini tо‘g‘ri loyihalash, beton qorishmasini yoyish va zichlashtirishda
tegishli tayyorlov ishlarini tо‘g‘ri olib borish va uning boshlang‘ich qotish davrida
tо‘g‘ri tutib turish zarur bо‘ladi.
Agar konstruksiya turi va xususiyatiga bog‘liq holda beton turi va xususiyati
talab etilsa, beton qorishmaga bо‘ladigan talab tayyorlanadigan konstruksiya
sharoitiga, texnologik xususiyatiga (armaturalashning zichligi, qolip shaklining
murakkabligi) va qо‘llanadigan jihozlarga qarab aniqlanadi.
24
Beton va temir-beton va konstruksiyalar tayyorlashning о‘ziga xos
xususiyati shundaki, olinadigan materialning sifatini oldindan bilib bо‘lmaydi.
Betonga qо‘yilgan talablar asosidagi zaruriy xususiyatlarini konstruksiyani qurish
jarayonida namoyon qiladi. Bunda, materialni tо‘g‘ri tanlash, qabul qilingan
texnologiya bо‘yicha konstruksiyaning tayyorlanishi uchun beton tarkibi loyihasini
tо‘g‘ri tashkil etish, texnologik tartibga rioya qilish, jarayonlar bо‘yicha ishlab
chiqarishni nazorat qilish katta ahamiyatga ega.
Betonlar sun’iy tosh konglomerat (kо‘p jinsli tabiiy tosh) turqumiga kiradi.
Bu turqum kompozitsion materiallar turiga mansub bо‘lganligi sababli turli
betonlar uchun tegishli bо‘lgan xususiy qonuniyatlar bilan bir qatorda umumiy
qonuniyatlarga ham bо‘ysunadi. Beton soxasida olib borilayotgan zamonaviy
texnologik va texnik-iqtisodiy hisoblashlar betonning tarkibi va tuzilishini uning
xususiyatlari bilan о‘zaro bog‘liqligiga asoslanadi. Bu bog‘liqliklar betonning
fizikaviy-kimyoviy tabiatini, aksariyat kо‘proq tajribaviy usulda olingan tabiatini
hisobga oladi. Ular albatta ishlab chiqarish sharoitida sinab kо‘riladi va zarurat
bо‘lganda aniq hisob ishlari yuritiladi. Beton murakkab material, ma’lum vaqt
о‘tishi va ekspluatatsiya jarayonida uning xususiyati sezilarli darajada о‘zgarishi
mumkin. Faqat bu materialning xususiyatlari va tuzilishi qoliplashini boshqaruvchi
qonuniyatlar tabiatini chuqur о‘rganish uni turli maqsadlardagi qurilish
konstruksiyalaridan samarali hamda unumli foydalanishni ta’minlashi mumkin.
| 