Qurilish materiallari va konstruksiyalari

22 
pussolanli betonlar suvga о‘ta chidamliligi uchun qо‘llash kо‘lami ancha keng 
(sanuzellarning hajmli bloklari, kam qavatli uylar konstruksiyalari va boshqalar). 
Shlakishqorli betonlar endigina qurilishda qо‘llanila boshlandi. Bunday 
betonlardagi bog‘lovchi о‘rnida maydalangan shlaklarning ishqorli qorishma bilan 
aralashmasidan foydalaniladi.
Betonpolimerlar asosi smoladan yoki furfurolatseton misolidagi maxsus 
qо‘shimchalar yordamida betonda qotadigan monomerlardan tashkil topgan turli 
polimer bog‘lovchilardan (poliefirli, epoksidli, karbamidli) tayyorlanadi. Bunday 
betonlar agressiv muhit va о‘ta о‘tkir ta’sirga ega bо‘lgan (ishqalanish, kavitatsiya 
va b.) sharoitlarda qо‘llash juda о‘rinli. Betonlar aralash bog‘lovchilar, sement va 
polimer moddalardan ham tayyorlanadi. Bunday betonlarni polimersement deb 
ataladi. Polimer sifatida suvda eriydigan smola va latekslardan foydalaniladi. 
Noorganik bog‘lovchilardan tayyorlangan betonlar xususiyatini g‘ovaklar va 
kapillyarda qotuvchi monomerlarni shimdirish bilan yaxshilash mumkin. Bu 
tarkibdagi betonlar betonpolimer deb ataladi. 
Maxsus betonlar alohida bog‘lovchi moddalarni qо‘llash bilan tayyorlanadi. 
Masalan: ishqor ta’siriga va issiqqa chidamli betonlar uchun kremneftor natriyli 
suyuq shisha, fosfat bog‘lovchi qо‘llaniladi. Ba’zi bir betonlar uchun betonga 
maxsus xususiyat beradigan maxsus bog‘lovchi moddadan foydalaniladi. Sanoat 
chiqindilaridan olinadigan betonlar atrof-muhitni muxofazalash va sement 
iqtisodida alohida ahamiyatga egadir. Maxsus bog‘lovchi sifatida ularda shisha 
ishqorli, nefelinli shlaklar va boshqa shu kabilardan foydalaniladi.
Yig‘ma temir-beton zavodlarida tayyorlangan betonlar turli xil 
konstruksiyalar uchun qо‘llaniladi. Bevosita konstruksiyani qurilayotgan joyining 
о‘zida tayyorlanadigan beton – monolit beton deb ataladi (gidrotexnik, yо‘l 
qurilish va boshqa turdagi qurilishlarda). 
Betonlar qо‘llanishiga kо‘ra farqlanadi: temir-beton konstruksiyalari uchun 
oddiy beton (fundament, kolonna, balka, devor, kо‘prik va boshqa turdagi 
konstruksiyalar); gidrotexnik betonlar suv omborlari, tо‘g‘on, shlyuz, kanal 
sirtlarini qoplash, suv quvirlari vodoprovod–kanalizatsiya inshootlari va boshqalar; 

23 
tо‘suvchi konstruksiyalar (bino devorlari uchun yengil beton); pol, piyodalar 
yо‘lkasi, avto yо‘l, aerodromda uchish polosalari uchun mо‘ljallangan betonlar; 
maxsus maqsadda qо‘llaniladigan beton (о‘tga, kislotaga chidamli, radiatsiyadan 
himoya) va boshqalar. 
Belgilangan maqsadiga qarab betonlar qо‘yiladigan talablarga javob berishi 
kerak. Oddiy temir-beton konstruksiyalar uchun mо‘ljallangan betonlar siqilganda 
kerakli mustahkamlikka ega bо‘lishi kerak. Ochiq havodagi konstruksiyalar uchun 
esa, mustahkamlikdan tashqari sovuqqa chidamli ham bо‘lishi kerak. Gidrotexnik 
inshootlar uchun qо‘llaniladigan betonlar Yuqori zichlikka, suv о‘tkazmaydigan, 
sovuqqa chidamli, yetarli darajada mustahkam, kam kirishadigan, filtrlanadigan 
suvning ishqorli ta’siriga chidamli bо‘lishi kerak. Isitiladigan binolarni devori 
uchun ishlatiladigan beton mustahkamlik bilan birga issiq о‘tkazmaslik, pol uchun 
ishlatiladigan betonlar yedirilmaydigan va egilishda yetarli mustahkamlikka ega 
bо‘lishi, yо‘l va aerodromga yotqiziladigan betonlar bu xususiyatlardan tashqari 
sovuqqa chidamli ham bо‘lishi kerak. 
Maxsus mо‘ljallangan betonlarga esa talab qilingan xizmatdagi vazifasini 
bajarish sharti qо‘yiladi. Beton va beton qorishmalariga qо‘yiladigan talablar 
quyidagicha: beton qotgunga qadar oson quyiladigan, transportga qulay 
ortiladigan, oson qortadigan, qolipga bir tekisda joylashadigan, qatlamlarga ajralib 
qolmaydigan, qolipdan kо‘chirilishi va konstruksiya yoki inshootda ishlatilishi 
oson bо‘lishi uchun ma’lum darajada qotish tezligi kerakli muddatda bо‘lishi, 
sement sarfi va beton narxi iloji boricha kamaytirilishi va boshqalar. 
Qо‘yilgan talablarning barchasiga javob beradigan betonni olish uchun 
beton tarkibini tо‘g‘ri loyihalash, beton qorishmasini yoyish va zichlashtirishda 
tegishli tayyorlov ishlarini tо‘g‘ri olib borish va uning boshlang‘ich qotish davrida 
tо‘g‘ri tutib turish zarur bо‘ladi. 
Agar konstruksiya turi va xususiyatiga bog‘liq holda beton turi va xususiyati 
talab etilsa, beton qorishmaga bо‘ladigan talab tayyorlanadigan konstruksiya 
sharoitiga, texnologik xususiyatiga (armaturalashning zichligi, qolip shaklining 
murakkabligi) va qо‘llanadigan jihozlarga qarab aniqlanadi. 

24 
Beton va temir-beton va konstruksiyalar tayyorlashning о‘ziga xos 
xususiyati shundaki, olinadigan materialning sifatini oldindan bilib bо‘lmaydi. 
Betonga qо‘yilgan talablar asosidagi zaruriy xususiyatlarini konstruksiyani qurish 
jarayonida namoyon qiladi. Bunda, materialni tо‘g‘ri tanlash, qabul qilingan 
texnologiya bо‘yicha konstruksiyaning tayyorlanishi uchun beton tarkibi loyihasini 
tо‘g‘ri tashkil etish, texnologik tartibga rioya qilish, jarayonlar bо‘yicha ishlab 
chiqarishni nazorat qilish katta ahamiyatga ega. 
Betonlar sun’iy tosh konglomerat (kо‘p jinsli tabiiy tosh) turqumiga kiradi. 
Bu turqum kompozitsion materiallar turiga mansub bо‘lganligi sababli turli 
betonlar uchun tegishli bо‘lgan xususiy qonuniyatlar bilan bir qatorda umumiy 
qonuniyatlarga ham bо‘ysunadi. Beton soxasida olib borilayotgan zamonaviy 
texnologik va texnik-iqtisodiy hisoblashlar betonning tarkibi va tuzilishini uning 
xususiyatlari bilan о‘zaro bog‘liqligiga asoslanadi. Bu bog‘liqliklar betonning 
fizikaviy-kimyoviy tabiatini, aksariyat kо‘proq tajribaviy usulda olingan tabiatini 
hisobga oladi. Ular albatta ishlab chiqarish sharoitida sinab kо‘riladi va zarurat 
bо‘lganda aniq hisob ishlari yuritiladi. Beton murakkab material, ma’lum vaqt 
о‘tishi va ekspluatatsiya jarayonida uning xususiyati sezilarli darajada о‘zgarishi 
mumkin. Faqat bu materialning xususiyatlari va tuzilishi qoliplashini boshqaruvchi 
qonuniyatlar tabiatini chuqur о‘rganish uni turli maqsadlardagi qurilish 
konstruksiyalaridan samarali hamda unumli foydalanishni ta’minlashi mumkin. 

Download 3,47 Mb.