6
Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati, obyekti, predmeti, maqsadi,
vazifalari va fan sifatida paydo bo„lishi
Pedagogika nuqtai nazaridan konfliktologiya – o‗quv-biluv jarayonida paydo
bo‗ladigan ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar, nizolar va shu kabilarni oldindan ko‗ra
bilishning usul, vosita va yo‗llarini aniqlab
beradigan psixologiya va
pedagogikadagi ilmiy bilimlar sohasidir.
Pedagogik faoliyatdagi konfliktlar haqidagi ma‘lumotlarga bo‗lgan qiziqish
eng avvalo o‗quvchilar, o‗qituvchilar va ota-onalarning o‗zaro munosabatlari
asosida kelib chiqqandir. Pedagogikada asosan pedagogik muloqotdagi murakkab
holatlar va undagi to‗siqlar haqidagi masalalarni doimiy ravishda muhokoma qilib
kelinadi. Lekin, mazkur holatlar o‗z tabiatiga ko‗ra konfliktogenlar bo‗lsada, ilmiy
manbalarda ular bunday aspektda uchramaydi. Konfliktlar haqida ma‘lumotlarning
kam uchrashi, bu sohadagi qarama-qarshiliklarga unchalik ham muhim bo‗lmagan
muammo sifatida deb qaralishi sabablidir.
Pedagogikada konfliktlar qarama-qarshi pozitsiyalarga tegishli bo‗lib, bu
hodisalar normal yoki anomal deb baholanadi. Ba‘zi tadqiqotchilar
konfliktlarni
ta‘lim-tarbiya jarayonini tabiiy ravishda borishini barbod etuvchi hodisalarga
tegishli deb biladilar. Ushbu mavzuga eng adekvat yondashuv – pedagogik tizim
tarkibida hayotiy faoliyat davomida konfliktli holatlarni namoyon bo‗lishini tabiiy
ravishda yaxlit aks ettirilishidir.
Pedagogik konfliktlarga tarbiyalovchi va tarbiyalanuvchilar (o‗qituvchi va
o‗quvchilar, ota-ona va bola) o‗rtasidagi shaxslararo hamda guruhlararo, masalan,
o‗qituvchi va sinf o‗rtasida yuzaga keladigan
munosabatlardagi qarama-
qarshiliklar kiradi. Shu bilan birga avlodlar o‗rtasidagi konfliktlar ham pedagogik
konfliktlarga tegishlidir. Pedagogik konfliktlar o‗z mohiyati va o‗ziga xosligi bilan
farq qiladi. Pedagogik konfliktning o‗ziga xos farq qiladigan jihati – ijtimoiy-rolli
pozitsiyalarni bir-biriga qarama-qarshi qo‗yilishdan iboratligidir.
7
Konfliktni kelib chiqish sabablarini aniqlash uni bartaraf etishga yo‗l ochib
beradi. Aynan maktabda paydo bo‗lgan konfliktning haqiqiy sabablarini izlash va
aniqlash pedagogik konfliktologiyaning muhim vazifalaridan biridir.
Pedagogik konfliktlarni paydo bo‗lishining obyektiv va subyektiv sabablari
mavjud ular quyidagilar:
Pedagogik konfliktni paydo bo‗lishining obyektiv sabablari:
-
bolaning bazaviy talablarini yetarli darajada qoniqtirilmasligi;
-
o‗qituvchi va o‗quvchining funksional-rolli
pozitsiyalarini qarama-
qarshi qo‗yish;
-
erkinlik darajasini sezilarli ravishda cheklanishi (qat‘iy tartib-intizom,
bo‗y sunish, o‗qituvchi va fanni tanlash huquqining mavjud emasligi,
mashg‗ulotlarga albatta qatnashish lozimligi va boshqalar);
-
tasavvurlarda, qadriyatlarda,
hayotiy tajribadagi farqlar, turli
avlodlarga tegishlilik;
-
o‗quvchining o‗qituvchiga ta‘lim berish, ta‘lim olish va ma‘naviy
jihatdan bog‗liqligi;
-
o‗quvchilarni o‗qituvchi tomonidan baholanishining zarurligi;
-
rasmiy ta‘lim tizimida o‗quvchining
shaxsiy muammolarini rad
etilishi;
-
ta‘lim muassasasida o‗quvchi bajarishi kerak bo‗ladigan rollarning
ko‗pchilikni tashkil etishi, ba‘zan ota-onalar, o‗rtoqlari va uning uchun ahamiyatli
kishilar tomonidan bir-biriga nisbatan zid bo‗lgan talablarning qo‗yilishi;
-
o‗quv materiali bilan hodisalar, real hayot obyektlari o‗rtasidagi
farqlarning mavjudligi va boshqalar
Subyektiv sabablarga quyidagilar:
- o‗qituvchi va o‗quvchining psixologik
nuqtai nazardan mutanosib
emasligi;
- o‗qituvchi yoki o‗quvchida ―konfliktli shaxs‖ni aniqlaydigan (agressivlik,
qo‗pollik, serjahllik va hakozolar) tavsifiy jihatlarning mavjudligi;
8
- o‗qituvchi yoki o‗quvchida kommunikativ madaniyatning mavjud
emasligi;
- barcha o‗quvchilar tomonidan mazkur predmetni o‗zlashtirishning zarurligi
va aniq bir o‗quvchida unga qiziqishning yo‗qligi;
- o‗quvchi va unga qo‗yiladigan talablarga uning intellektual,
jismoniy
imkoniyatlarini mos kelmasligi;
- o‗qituvchining yetarli darajada kompetent emasligi – tajribaning
yetishmasligi, fan bo‗yicha chuqur bilimlarning yo‗qligi, konfliktni bartaraf etishga
tayyor emasligi, aniq kasbiy qobiliyatni rivojlanish darajasining pastligi;
- o‗quvchi yoki o‗qituvchida
shaxsiy muammolar, sertashvishlilik va stress
holatning mavjudligi;
- o‗qituvchi yoki o‗quvchining haddan tashqari yuklanganligi;
- o‗quv jarayonida ijodiy yondashuv va mustaqillikning yo‗qligi;
-
o‗quvchining o‗z-o‗zini baholashi bilan o‗qituvchi tomonidan
baholanishdagi mutanosiblikning yo‗qligi va hakozolar.
