10
Pedagogik konfliktologiyaning fanlar bilan aloqadorlikda rivojlanishi
Pedagogik konfliktologiyani boshqa fanlar bilan aloqadorligini ochib
berishda har bir fan pedagogik konfliktologiyaga nisbatan o‗zining metodologik
funksiyasini qanday bajarishini ko‗rsatib berish juda muhimdir. Eng avvalo
pedagogik konfliktologiyada bunday aloqadorlikni ikkiga ajratishimiz mumkin,
birinchisi - pedagogika, pedagogika nazariyasi, oila pedagogikasi, ijtimoiy
pedagogika, pedagogik texnologiya, pedagogik mahorat, umumiy psixologiya,
yosh va pedagogik psixologiya, psixologik konfliktogiya, pedagogika tarixi,
qiyosiy pedagogika kabi turdosh fanlar tegishlidir. Ikkinchisiga - falsafa, tarix,
iqtisod, siyosatshunoslik, matematika, anatomiya va sotsialogiya kabi fanlar kiradi.
Pedagogik konfliktologiyaning tashkiliy-ijtimoiy yo‗nalishini rivojlantirish
boshqa boshqaruv tizimi bilan ham uyg‗unlashib ketadi, xususan, pedagoglar
jamoasini va o‗quvchilar jamoasini boshqarish va shu kabilar.
Pedagogik konfliktologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi quyidagi
ikkita aspektda ochib beriladi.
Birinchi aspekt – boshqa fanlar doirasi shakllantirilgan va konfliktologik
tadqiqotlar predmetini teran anglash imkoniyatini beradigan bilish tamoyillariga
tayanadi. Tizimli yondashuvdagi umumiy bog‗lanish va rivojlanish tamoyili;
shaxsga yondashuv va shu kabi tamoyillar unga tegishlidir.
Ikkinchi aspekti – boshqa fanlarni ijodiy tadqiq etishdan iborat. Pedagogik
konfliktologiyaning boshqa fanlar bilan bog‗liqligi haqida gapirganda mazkur
fanlarga uning aks ta‘sirini ham ta‘kidlamasdan iloji yo‗q. Masalan, shaxslararo
munosabatlar doirasida konfliktologik muammolar ko‗pchilik psixologik, ijtimoiy,
huquqiy va ma‘naviy muammolar yechimini topishga turtki beradi, xususan,
muloqot, o‗zaro munosabatlar, ijtimoiy-psixologik holatlar va shu kabilar.
Pedagogik konfliktologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi qayerlarda
kuzatiladi:
11
-
qarama-qarshi
tomonlar kurashi va to‗qnashuvlarning turli
ko‗rinishlari sifatida, konfliktning umumiy tamoyillarini tushunish imkoniyatini
hamda umumiy metodologiyasi - falsafaga;
-
abstrakt matematik modellar sifatida konfliktni modellashtirishning
matematik modellari – matematikaga;
-
qarama-qarshilik nuqtai nazaridan inson ruhiyati bilan bog‗liq
konfliktlarni o‗rganish – psixologiyaga;
-
sotsiumda ijtimoiy munosabatlar bilan bog‗liq konfliktlarni –
sotsiologiya fanlariga tegishli bo‗lib ana shu fanlar ularni atroflicha o‗rganadi.
Pedagogika o‗qituvchi va o‗quvchi o‗rtasida yuzaga keladigan
tushunmovchilik va paydo bo‗ladigan har qanday konfliktlarning oldini olish uchun
ham pedagog eng avvalo, o‗quvchilarga bilim berish, tarbiyalash, munosabatga
kirishish maqsadida tizimli ta‘sir ko‗rsatishni o‗rganishiga imkon beradi.
Pedagogika nazariyasi – konfliktlar va ularning yechimi bo‗yicha ma‘lum
bilimlar va ko‗nikmalarni egallashga xizmat qiladi. Bu esa o‗z navbatida
konfliktlarni boshqarishga yaqindan yordam beradi.
Oila pedagogikasi- konfliktni uning kelib chiqqanligi, rivoj topib, ildiz otgan
paytidagina emas, balki uning ilk kelib chiqish davridayoq bilib, oldini olish
unumliroq ekanligini o‗rgatib, konflikt vaziyatlarga to‗g‗ri munosabat bildirishga
imkoniyat yaratadi. Shu bois, mavjud o‗zgarishlarning mohiyatini uning bor
murakkabligi bilan tahlil va muhokama etish, oilada bo‗lishi mumkin bo‗lgan salbiy
o‗zgarishlarning oldini olishga tomonlarni o‗rgatish hozirgi kunda eng dolzarb
vazifalardan biriga aylanmoqda.
Pedagogik mahorat- pedagogga har xil psixologik xususiyatlarga ega bo‗lgan
o‗quvchilar bilan ta‘lim-tarbiyaviy faoliyat olib borish jarayonida turli ziddiyatlarga
duch kelishda konfliktning zarur vosita va usullarini topib, mohirona qo‗llashiga
yordam beradi. Zero, turli vaziyatlarda tarbiyachiga xos bo‗lgan ijodiy kayfiyatni
boshqarish hamda o‗quvchilar bilan doimo yaxshi kayfiyat va rag‗batlantiruvchi
munosabatda bo‗lishni o‗rganish ham konfliktlarning barham topishiga imkon
12
yaratadi. Pedagogik konfliktologiyaning pedagogik mahorat bilan aloqasini
quyidagi qobiliyat turlari orqali ko‗rsatish mumkin:
a)kommunikativ qobiliyat
b)perseptiv qobiliyat
v) kreativ qobiliyat
c) empatiya
Psixologiya - insonni atrofidagi voqealarni tahlil etishga yo‗naltiradi. Bu esa
insonga hissiyotlarni anglab yetishga yordam beradi va kishi o‗z ichki hissiyotlari
orqali o‗ziga uzatilayotgan axborotlarni to‗g‗ri ―tarjima‖ qilishni o‗rganadi bu esa
ko‗pincha o‗zi va atrofidagilarni ziddiyatlardan saqlab qolishga asos bo‗ladi.
Ta‘kidlash joizki, o‗qituvchi o‗zining kommunikativ vazifalarini bajarish
jarayonida boshqa kasb egalari singari tashqi muhitning ta‘siri ostida va insoniy
his-tuyg‗ular bilan yashaydi, kasbiy faoliyatining o‗ziga xosligi ham ana shunda
namoyon boladi va o‗qituvchining ta‘sirlanishi, his-tuyg‗ulari, hayajoni pedagogik
maqsadga muvofiq bo‗lishi lozim. Bu esa ziddiyatlarning to‗g‗ri yechimini
topishga xizmat qiladi.
Etika va estetika fanlari- pedagogikaning tarbiya nazariyasi bo‗limi bo‗yicha
ma‘lumot berish bilan birga bu fan o‗quvchining xulqi, odobi meyorlarini aniqlash,
belgilash hamda go‗zallikni chin ma‘noda tushuntirish, insonlarning o‗zaro bir-
birlarini hurmat qilish va bir-birlariga zarar yetkazmaslikka harakat qilib
ishlashlarida alohida o‗ringa egadir. Vujudga keladigan konfliktlarda ham o‗zini
tutish va konflikt vaziyatlarda mana shu muomala madaniyati talablariga rioya
etish hamda konfliktda bo‗lgan munosabatlar bo‗yicha ma‘lum tartib-qoidalarga
rioya qilgan konfliktni boshqarishga asos yaratadi.
Pedagogik konfliktologiya turli ta‘lim muammolari va jamoatchilik fikrini
o‗rganadigan ular bo‗yicha xulosa beradigan, og‗ir nuqtalarini aniqlaydigan hamda
bularning natijalari nimalarga olib kelishini kuzatadigan ijtimoiy pedagogika fani
bilan chambarchas bog‗lanib ketgan fandir.
Konfliktlar har doim insonlar manfaatlari o‗rtasidagi kurashlar va ularning
qarashlari bog‗liq bo‗lgani sababli, unda psixologik omil katta ahamiyat kasb etadi.
13
Shu sababli psixologik tashhislash konfliktologiyada konfliktlarni tashhislash
muammolari ustida tadqiqot olib borishga ko‗maklashadi. Psixologik
korreksiyalash, psixoterapiya, psixologik maslahatlar guruhlararo hamda
shaxslararo darajada o‗zaro munosabatlarni to‗g‗rilashga ko‗maklashadi.
Shaxslararo konfliktli muammolarni bartaraf etishda psixologiya fanlari katta
ahamiyat kasb etadi.
Hayotning o‗zi pedagogik konfliktologiyani pedagogikaning boshqa fanlari
bilan bog‗liqligi o‗rtasida izlanishlar olib borishni talab etadi. O‗zaro bog‗liqlik
doirasi bolani shaxs va jamiyatning bo‗lg‗usi faol a‘zosi sifatida tarbiyalashda
hamda turli muammoli holatlarni bartaraf etishda pedagogik yondashuvni
mavjudligida ko‗rinadi.
Tarix, falsafa va zamonaviy falsafiy tafakkur konfliktli holatlarni
tushunishning umumiy tamoyillarini ifodalaydi.
Matematika fanlari bilan bog‗liqligi esa, eng avvalo real obyektlarda tatbiq
etish mumkin bo‗lgan, amaliy matematikaning abstrakt matematik modellari
ko‗rinishida namoyon bo‗ladi. Jamiyat hayotining ko‗plab jabhasida matematik
modellashtirishni tatbiq etib, aniq natijalarga erishish mumkin.
Pedagogik konfliktologiyaning huquqiy fanlar bilan bog‗liqligi –insonning
guruhda, jamoada qanday o‗zini tutishi, uning majburiyati, huquqi, tamoyillari va
meyorlarini tasdiqlaydi. Mazkur meyorlar va huquqlarni buzilishi konfliktli
holatlarga olib kelishi mumkin.
Tarix fani davrlar nuqtai nazaridan siyosiy, ijtimoiy, harbiy va boshqa
jamiyatdagi konfliktlar haqidagi boy material va ma‘lumotlarni tahlil qilish uchun
taqdim etishi mumkin. Tarixiy tajriba konfliktlar natijasida qanday yo‗qotishlar
bo‗lishi mumkinligini, ularni bartaraf etishning o‗ziga xos usullarini taqdim etadi,
o‗tmishning tajribasi esa kelajakdagi konfliklarni oldini olish imkoniyatini beradi.
| 