Navoiy va boshqa shaxarlarda havoning ifloslanish darajasi me'yoridan 1,5-2 marta
xatto ayrim joylarda 3-6 marta ortiq.
Markaziy Osiyoda havoni eng ko‘p iflostantiruvchi Tojikistonning
Tursunzoda shaxridagi alyuminiy zavodi havoga belgilangan miqdordan 2 barobar
ortiq zaxarli modda chiqarib kelmoqda. Shamolning yo‘nalishiga ko‘ra ftor
birikmasining 80% Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Denov , Oltinsoy
tumanlariga tushadi. Yana u yerdagi havoning ifloslanishiga Sharundagi briket
fabrikasi va g‘isht zavodining ta'siri xam kattadir. Bulardan chiqadigan zaxarli
moddalar insonlarning salomatligiga jiddiy xavf tug‘dirmoqda. Kimyo sanoati
korxonalari ko‘p joylashgan Chirchiqdagi "Elektrokimyo" Farg‘onadagi "Azot",
"Farg‘ona neftsintez", Navoiydagi "Elektrokimyo", "Azot" va boshqa sanoat
birlashmalaridan juda xam xavfli zaxarli KTZM tashqariga (atrof-muqitga)
chiqarilib yuborilmoqda.
Dunyo miqyosida yiliga havoga uglerod (II) oksidi -250 mln.t., yoqilg‘i
kukuni -100 mln.t., uglevodorod -88 mln.t., azot (II) oksidi -53 mln.t., ammiak 4
mln.t., oltingugurt vodorodi -3 mln.t., qo‘rg‘oshin birikmalari -1 mln.t., ftor -0,4
mln. t. chiqariladi.
Bunday sanoat korxonalarining chiqindi maxsulotlari
insonlar hayotiga katta
xavf solib, turli xil kasalliklarni keltirib chiqarmoqda,umrni qisqartirmoqda xamda
atrof muqitni, yerlarni qavoni va suv qavzalarini jiddiy zararlantirmoqda.
Yuqorida aytilganidek, respublikamiz xalq xo‘jaligi tarmoqlarining ko‘p
qismida (KTZM) zaharli moddalar ishlatiladi, saqlanadi va tashiladi. Shunday
korxonalarda birorta ta'sir ko‘rsatilsa, masalan dushman tomonidan bo‘ladigan
ta'sirlarda, tabiiy ofat zilzila oqibatida, ishlab chiqarish tarmoqlarida bo‘ladigan
avariya, temir yo‘l transportlaridagi avariyalar tufayli KTZM to‘kilishi yoki
tashqariga chiqib ketishi atrof-muqitni, havoni zaxarlaydi.Kimyoviy zaxarlanish
o‘chog‘i deganda kimyoviy zaxarli modda (kimyoviy qurol) ta'siriga
uchragan
barcha odamlar, xayvonlar, obektlar, inshootlar, texnikalar, atmosfera, o‘simliklar
bo‘lgan xududni tushuniladi. Kimyoviy zaxarlangan o‘choqni o‘ziga xos xususiyati
qaysi zaxarli modda bilan zararlanganligi, shuningdek uni qanday sodir bo‘ligani,
yil fasliga, ob-havo sharoitiga va ba'zi bir boshqa omillarga bog‘liq. Albatta,
bunday favqulodda vaziyatlarda avariya o‘chog‘idagi va unga yaqin bo‘lgan
atrofdagi fuqarolar jabrlanadi va KTZM xususiyatlariga qarab kimyoviy
zaqarlanish xar xil darajada bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida kuchli ta'sir
qiluvchi zaxarli moddalar bo‘lgan 89 ta obekt bor bo‘lib, 6ta kimyoviy xavfli
shaxarlar Samarqand, Chirchiq, Farg‘ona, Navoiy, Angren, Olmaliq mavjud.Bu
shaxarlarda quyidagicha miqdorda zaxarli moddalar saqlanadi:
Chirchiqda-1050 tonna ammiak.
Olmaliqda-2500 tonna amiak va yana shuncha tonna sulfat kislota.
Angren-14 tonna xlor.
Farg‘ona -700 tonna amiak.
Samarqand-1000 tonna amiak.
Navoiy-137 tonna xlor, 2000 tonna nitril akril kislotasi, 96 tonna fosgen va
bulardan tashqari amiak va sinil kislotalar bor.Bu kuchli ta'sir qiluvchi zaxarli
moddalarning saqlanishi ularni saqlashda ko‘zda
tutilgan xavfsizlik chora-
tadbirlarini ko‘rib qo‘yilganligi uchun ancha katta xavf manbasi bo‘lmasada, lekin
biron bir avariya sodir bo‘lsa yoki tabiiy ofatlar: masalan, yer qimirlashi yoki
toshqinlar bo‘lishi natijasida bu zaxarli moddalar saqlanayotgan idishlar va boshqa
saqlash anjomlariga zarar etkazilishi natijasida bu idishlar o‘z zich yopilganligini
yoqotib qo‘ysa, unda zaxarli moddalar oqib ketishi ro‘y beradi va bu zaxarli
moddalar suv havzalariga borib quyiladi va ularning xududimizdagi daryolar
suvigi qo‘shilib ketishi juda katta maydonlarni zaxarli moddalar bilan zaxarlashda
sababchi bo‘ladi.
Shuni eslatib o‘tish joizki, bu zaharli moddalar saqlanayotgan shaharlarning
aksariyati daryolarning boshlanish qismida joylashgan va bunda Chirchiq
daryosining uzunligi 174km ni va Sirdaryo uzunligi 2790km ni tashkil qilishi
qisobga olinsa, bu moddalarning ta'sir doirasini tasavvur qilish mumkin.KTZM
qaynash xarorati 200S gacha bo‘lsa,
u tezda buglanib, zaxarlanish vaqti qisqa,
lekin ta'sir darajasi katta bo‘ladi. Agar KTZM ning qaynash xarorati 200
o
C dan
yuqori bo‘lsa, buglanish sekinroq ketib, uning zaxarlash vaqti uzoqroq davom
etadi, ammo tarqalish xududi kichik bo‘ladi.
KTZM lar nafas organlari va teri orqali ta'sir etadi. Shu nuqtai nazardan
KTZM lar umumiy zaqarlovchi va qolsizlantiruvchi xillarga bo‘linadi. KTZM
bilan zaxarlanganda bosh ogrigi, bosh aylanishi, ko‘z tinishi, xolsizlanish, ko‘ngil
aynishi, qusish, o‘qiy olmaslik kabi alomatlar kuzatiladi, kuchli zaxarlanishda
esa o‘lim bilan yakunlanadi. Shuning uchun KTZM bilan zaxarlangan
xududlarda xalqning xatti-qarakatlari xuddi kimyoviy qurollar bilan zaxarlangan
joylarda ko‘riladigan chora-tabdirlarni o‘zginasidir, ya'ni
himoya inshootlarida
saqlanish, shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish va boshqa omillar
qo‘llaniladi.Lekin bitta asosiy farqi borki, u xam bo‘lsa, ba'zi bir KTZMlar
(masalan NH
3
,SO) ni yutiluvchanlik xususiyati past bo‘lganligidan ,ulardan
saqlanishda maxsus sanoat va izolyasiyalovchi gazniqoblardan foydalanish kerak
bo‘ladi.Agar avariya holatida bir qancha gazlar aralashmasi bo‘lsa, faqat
izolyasiyalovchi gazniqoblardan foydalanib, avariya joyini tiklash, zararlangan
o‘choqdan odamlarni evakuasiya qilish tadbirlari ko‘riladi.
KTZM chiqib ketgan
joylarda avariyalarni tiklash ancha mushkul jarayonlardan xisoblanadi. Bunda
asosiy ishlardan:
birlamchi tiklash ishlarini tashkil etish;
KTZM tarqalgan xududni o‘rash (lokalizasiya qilish) xisoblanadi.
Avariyani tiklash ishlarini o‘sha korxonaning shtatli qismlaridagi zaxarli
gazlardan saqlovchi xodimlar olib boradilar. Kerak bo‘lsa fuqaro muxofazasining
qutqaruv, medisina, yong‘inga qarshi, jamoat tartibini saqlash tizimlari xam
yordamga chaqiriladi. Bundan tashqari, avariyani tiklash ishlariga korxona ishchi
xizmatchilarini va o‘sha atrofdagi fuqarolarni xam jalb qilish mumkin.
Avariya tiklash ishlarida qatnashadigan fuqarolar o‘zini va boshqalarni
saqlash qoidalarini bilishlari zarur. Ulardan xar doim
zaxarlangan fuqarolarni
shikastlangan xududdan olib chiqish, gazniqoblarni kiydira bilish, sun'iy nafas
berish, yurakni tashqi massaj qilish, zaxarlangan ko‘z, terilarni neytrallash
ishlarini bilishlari talab etiladi.
