A vtomobilning harakat tenglam asida ham m a kuchlar shartli
ravishda m usbat qiym atda olingan. Aslida,
harakatning xarak-
teriga qarab (tezlanish, sekinlanish, balandlikka yoki pastlikka
harakatlanish) Д
Pja kuchlar avtomobil harakatiga yoki yordam
berishi yoxud qarshilik qilishi m um kin. Shuning u ch u n avto
m obil tezlan ish bilan b alan d lik k a h arak atlan sa + P „ + Д ,
sekinlanish bilan pastlikka harakatlansa, - Д - Д , deb olinadi.
3.2.
A V TO M O BILG A TA’S IR ET U V C H I
KU CH LA R Q U W A T IN IN G BALANSI VA
U LA R N IN G G RAFIGI
Avtom obilning dinam ik xususiyatlarini tahlil qilish va uning
ko‘rsatkichlarini aniqlash uch u n yetakchi g ‘ildirakka
berilgan
tortish q u w a ti harakatlanishga qarshiliklarni yengish uchun
z aru r b o ‘lgan q u w a t bilan taq q o slan ad i. K u c h lar balansi
tenglam asiga o ‘xshash q u w a tla r balansi tenglam asi quyida
gicha yoziladi:
Tenglam ani yoyib yozsak quyidagi ko‘rinishga keladi:
yoki
(33)
M
a
b
3 .2 -ra sm . A v to m o b iln in g q u w a tla r b a la n s i g rafig i.
194
д г
_ G g • Ц а ■ s
i
n
^
■ u a • /
C Q S O f |
W v l
| ^
• i ) a •
• y a
k
1000
1000
1000
lOOOg
A w al (33) tenglam aning grafik yechim ini avtomobil biror
u z atm ad a h arak atla n a y o tg a n ho i u c h u n k o ‘rib ch iq am iz.
Mi — Ua koordinatalar tizim ida dvigatel effektiv quw atining
N j grafigini quram iz (3.2-rasm ,
a). Agar
Nd ning qiym atidan
transmissiyasidagi qarshilikni yengishga sarflangan q u w a t Mr
ning
qiym atini olib tashlansa, yetakchi g‘ildirakdagi q u w a t
M kelib chiqadi. Mr ning qiymati tajriba yo‘li bilan aniqlanadi
yoki form ula orqali hisoblanadi. G rafikning pastki qism ida
Mw = /(x)a) va Mv = /( x ) a) chiziqlar ko‘rsatiladi. My = / (ua) ning
grafigini chizishda / = const deb faraz qilinadi. Sarflanmagan
q u w a t Me = TVk — Mw hisoblanib, u yo ‘l qarshiligini yengish va
avtom obilga tezlan ish berish u ch u n sarflanadi. Mv va Mc
grafigi ning
chiziqlari kesishgan A nuqtada avtomobil maksimal
tezlikka erishadi. My ning qiym atini oshirib borilsa, Mc ga
urinm a bo ‘lgan В nuqtani topish mum kin. Bu nuqtada avto
mobil kritik Vti
kr tezlikka ega b o ‘ladi. Bundan tashqari, grafik
yordam ida har bir qarshilikni yengish
uchun sarflangan quv-
vatni aniqlash mum kin. Q u w atlar balansining grafigi ham m a
u zatm alar uch u n qurilsa, uzatm alar soniga qarab chiziqlar
k o ‘payadi
(3 .2 -rasm ,
b). Bu rasm dan ko ‘rinib turibdiki,
avtomobil bir xil yoMdan har xil uzatm ada harakatlanganda
dvigatel q u w a tin in g ishlatilish rejimi h ar xil b o ‘ladi va u
dvigatel qu w atid an foydalanish darajasi I bilan aniqlanadi.
Dvigatel quw atidan foydalanish darajasi deb,
dvigatelning
avtomobil tekis harakat qilishi uchun zarur boflgan quw atining
d ro sse l-za slo n k a to ‘la o ch iq paytidagi quvvatiga b o ‘lgan
nisbatiga aytiladi:
7 =
+ қ г ioo%
I ning qiymati yo ‘lning holatiga, avtomobilning tezligiga,
transm issiyaning uzatish soniga bog‘liq. YoMning jam i qarshilik
koeffitsiyenti va avtomobilning tezligi qanchalik kichik ham da /,r
qanchalik katta b o ‘lsa, dvigatel qu w atid an foydalanish darajasi
shunchalik kichik boMadi. M asalan, avtomobil x)ai tezlik bilan III
uzatm ada harakatlansa, / ning qiymati xuddi shu tezlik avtomobil
195
II uzatm ada harakatlangandagi dvigatel
q u w atid an foydalanish
darajasidan yuqori b o ‘ladi. C hunki III uzatm ada bir xil qarshilik
larni yengish u chun sarflangan q u w a tn in g miqdori II u zatm a-
dagidan kam boMadi.
3.3 . A V T O M O B IL N IN G D IN A M IK
O M IL I
Kuch va q u w atlar balansi grafiklarini am alda qo ‘llash ancha
qiyin, chunki ua ning qiym ati o ‘zgarishi bilan / h a m o ‘zgaradi
va uning har bir qiym ati uch u n grafiklarni qayta qurish zarur
b o ‘ladi, shuningdek, h a r xil og‘irlikka ega b o ‘lgan avtom o
billarning dinam ikasini solishtirish m um kin emas.
A kadem ik Ye.A. C hudakov tak lif etgan dinam ik xarak-
teristika grafigi ko‘rsatilgan kam chiliklardan holi, y a’ni
tortish
kuchi bilan havoning qarshilik kuchi ayirm asining avtomobil
og‘irligi
Ga ga nisbati avtom obilning dinam ik omili deb ataladi
va u quyidagicha ifodalanadi:
A ning qiymati avtom obil konstruksiyasiga bog‘liq va uni
h a r b ir ко n к ret m o del u c h u n an iq la sh m u m k in . K ichik
uzatm alarda
Pk ning qiym ati katta va
Pw ning qiym ati kichik
bo ‘lganida dinam ik om ilning qiym ati katta boMadi.
D in am ik o m iln i a v to m o b iln in g h a ra k a t
sh aro iti bilan
bog‘lash uchun kuchlar balansi tenglam asidagi
Pw ni ten g
lam an in g c h ap to m o n ig a o ‘tk azam iz va o ‘ng to m on id ag i
ifodani G, ga bo'lam iz, y a’ni:
bu yerda Say — aylanm a harakatlanuvchi m assalar ta ’siri
koeffitsiyenti.
Pk - P'V _
rjtr ■
/,r
W v]
