SAHNA SAN’ATI
Genri
Irving
(1838—1905)
ingliz
sahnasining
sehrgar
san’atkorlaridan biri edi. U XIX asrning oxirida London teatr hayoti-
ning markaziga aylangan «Litseum» teatriga chorak asr davomida rah-
barlik qilib, Shekspirning deyarli barcha asarlarini shu teatrda sahnaga
qo'yadi va o'zi Hamlet, qirol Lir, Yago, Shaylok singari rollarni ijro
etadi. «Yago rolida. ushbu siymo qanchayin shayton qiyofa bo'lmasin,
uning muhibiga aylanmay ilojing yo'q, chindan-da «Yago halol», jozi-
bador ediki, asti qo'yaverasiz», deya eslagan edi Ellen Terri.
Irving tabiatan rom antiklarga xos ko'tarinki qalb egasi edi. Ir
ving tragediyada «gumburlovchi
m om aqaldiroqqa emas, - deb
yozgan edi G ordon Kreg, — balki yig'ilib-yig'ilib, so'ng birdaniga
o'kirib, kuch-qudratini ko'rsatuvchi m om aqaldiroqqa o'xshashdir».
Irving «Litseum» teatrida Shekspir asarlarini «ashyoviy natura
lizing deb ataluvchi usulda sahnalashtirdi. U ning spektallari serha-
sham va m ahobatli ko'rinishlari bilan ajralib turardi. Shekspir asar
larini Irving talqinida «M anzarali Shekspir» deb atadilar.
Irving ingliz romantizmi an ’analari qatori ko'rkamlik usuliga ham
moyillik ko'rsatgan. «Sahna san’atining pirovard maqsadi go'zallikni
ulug'lashdir, - deb yozgan edi u. — T o'g'ri, shundoq ham unda
go'zallik unsurlari jamuljam; tuban va dag'al narsalami il'odalash
san’at tarovatini yo'qqa chiqaradi». «Litseum» teatri spektakllarini ato-
qli ingliz musawirlaridan Peri — Jons, Alma — Tadem a bezadilar.
Irvingning rejissorligi ko'proq o'zi va u bilan sheriklashib rol
o'ynovchi Ellen Terri harakati uchun qulay va unum li sahnaviy
shart — sharoit yaratishda ko'rindi. A ktyorlam ing o'zaro ijro
uyg'unligi ham bosh rol talqiniga bog'liq holda hal etilgan. Ibsen,
Shou, G au ptm an va boshqa «yangi dram as mualliflari Irvingni
qiziqtirm adi. Shu hoi tanqidchilikda «Irvingga qarshi kurash» avj
olishi sabab bo'ladi. B.Shou shu kurashning ilhomchisi sifatida
maydonga chiqib, o'zining bir qadar bo'rttirib yozilgan maqola-
larida «Irving davri ingliz teatri»ning tanglik davri deb baholab,
«Irving o 'z davri m a’naviy hayotidan cheksiz darajada uzoq edi»,
degan xulosa chiqargan.
184
Ellen Terri (1848—1928) «Litseum» teatrida Irving bilan barcha
spektallarda
unga benazir
sherik — sahnadosh
sifatida
o'zini
ko'rsatdi. U insonning eng nozik qalb tug'yonlarini ifoda etishga
qodir san’atkor edi. Uning talqinida «Venetsiya savdogari* asaridagi
Porsiya «sharofatli va ko'hli, go'zal va oqila, vafodor va dono qiz
tarzida gavdalanadi. Terrining Ofeliyasi saroy muhiti siquvida o'zini
Hamlet misoli yolg'iz va betayanch his etuvchi malohatli qiz timso-
lida namoyon bo'ldi. Aktrisaning Kordeliyasi va Dezdemonasi qal
ban shijoatkor, ruhan kuchli qahram onlar edi. Makbet xonim Terri
talqinida erini ziyod darajada sevishi tufayli jinoyatga qo'l uradi.
G ordon Kreg aktrisaning shaxsiy jozibasini ta ’riflab, shunday
degan edi: «U yakka-yolg'iz roli — o'zini o 'zi o'ynaydi; agar u
o'zini rolda topolmasa, uni o'ynayolmasdi; rol yuzlab o'ynalganda
ham o'zini o'zi takrorlam asdi, Shekspir daraxt, zamin, havo
bo'lgani holda, u har safar shu daraxtning shox-shabbasi va nur
o'yini yanglig' yana uning o'zi nam oyon bo'lardi». «U zam ona
xotin-qizlarining eng komilasi, alohida o'ziga xoslaming alohidasi*,
deb yozgan edi B. Shou Terri haqida.
Gordon Kreg (1872—1966) — rejissor, teatr musawiri, teatr
nazariyachisi sifatida tanilgan yirik san’atkor edi. U Ellen Terrining
o'g'li bo'Iganidan «Litseum» teatrida aktyor sifatida ilk ijodini boshlab,
so'ng o'z qarashi va yo'liga ega rejissor sifatida shakllanadi.
Irving va Terri Kregni taetrning chinakam muhibiga aylanti-
radilar. Lekin Kreg chakana teatr muhibi emas edi. U teatrga antik
zam onda bo'lganidek, bayramoua shukuh va maktablik martabasini
qaytarish ezgu niyati bilan yashadi. Stanislavskiy, Reinxardt, Mey-
erxold singari kreg ham ishni tijorat dardiga mubtalo bo'lgan bur-
juacha teatrni inkor etishdan
boshladi.
Keyinroq u butun
zamonaviy teatr tizimi yaroqsiz, degan xulosaga kelib, o 'z shaxsiy
teatrini barpo etishga harakat qildi.
Kregning estetik dasturi ko'p jihatdan D. Reskin va nafosatchi ras-
somlar yo'riqlariga yaqin edi. U ham Uayld singari nafosat oshifta-
larining go'zallik haqida qoidalarini qabul qiladi. Nafosatchilar ijodida
go'zallik hayotda uchrovchi badbinlik, tubanlikdan ajratilgan holda
o'zicha alohida san’at olamiga aylantirildi. Shu sababli Kreg oliy
ezgulik qadriyatlarini unutib, tirikchilik dardida ko'ngil ochish vosita-
siga aylangan teatrga qarshi kurash ochdi, eski teatr tizimini barbod
etish va yangi teatr yaratish kuyiga tushdi.
Teatrni tubdan isloh qilish zarur edi. Ko'pchilik teatr arboblari
shu fikrda edilar. Kreg o 'z maqola va kitoblarida burjuacha teatr
tartiboti yaroqsizligini asosli tarzda ochib tashladi. Lekin Kregning
185
o ‘z teatri yo ‘q edi. U o ‘z atrofiga ham fikrlar guruhini yig‘olmadi.
U Angliyada ishlab, so‘ng boshqa O vro'po m am lakatlarini kezib,
bor - yo‘g‘i o ‘nta spektakl qo'ydi. Shu paytda «omadsiz Kreg» de
gan afsona tug'ildi. Lekin Kreg teatr nazariyasini ko'p yangi fikr-
m ulohazalar bilan boyitdi, rejissura va sahna bezagi sahasiga sezi-
larli hissa qo'shdi. U ning ko'pgina kashfiyotlari XX asr teatriga
m uhim ulush bo'lib qo'shildi.
Kregni ulkan falsafiy va estetik m uam m olar qiziqtirdi. U
olam ni m ayda-chuyda izoh, chala-chulpa rang, unlar bilan anglab
b o'lm as yaxlit va yagona xilqat deb tushundi. Uni Shekspir asar-
larining ko'lam dorligi, ulug'vorligi va yaxlitligi m aftun etganligi,
doim o shu asarlarga murojaat etganligining sababi ham ana shunda.
Kreg estetikasida go'zallik tushunchasi yaxlitlik va butunlik tushun-
chasi bilan m ushtarak tarzda keladi. Uning fikricha, «muvozanat»
m ukam malligi shu go'zallikda jam ul-jam dir. «G o'zallik shu qadar
keng m a ’noli tushunchaki, - deydi Kreg, — u m uvozanat m ukam -
malligidan tashqari narsalam i ham o 'z ichiga oladi. U nda xunuk,
noxushlikning ham o 'z o'rni bor, lekin chala-chulpa narsalar unga
m utlaqo yotdir».
U spektaklda, aw alo, rejissura, aktyor ijrochiligi va makoniy ye-
chim borasida mushtaraklik va yaxlitlik bo'lishi qoidalarini olg'a surdi.
Spektakl mayda — chuyda izoh va tasvirlardan xoli bo'lgandagina
yaxlit, bir butun badiiy timsolga aylanadi; spektaklda aktyor o'z jis-
mining bir qismi misol singib, uyg'un tarzda harakat qilishiga asoslan-
gan bir jinsli makon bo'lishi lozim, deb hisobladi Kreg. Biroq teatrda
chizm a bezaklarga asoslanganda, bunday bir jinsli makoniy muhit
yaratish mumkinmi? Bezatilgan ko'rinishlar bilan uch o'lchamli inson
tanasi orasida qanday mutanosiblik yaratish mumkin?
Kreg odatdagi sahnaviy makon yaratish usulidan voz kechib,
dekoratsiya o 'rnida m e'm o riy inshootlar asoslangan antik teatrni
nam una qilib olishni taklif etdi.
Sahnaviy m akon islohi masalasi G ord on Kreg nazariyasining
eng m uhim jihatlaridan birini tashkil etadi. U sahnada birinchi
galda
m e 'm o riy
inshootni
tiklash,
yassi
bezakni
hajm dor
ko'rinishga aylantirishga intildi. Shu zaylda sahnada harakatga
keltirib, voqea tarzi o'zgartiriladigan turli shaklli m e'm o riy qurilma
— shirm a (to'siq — parda) ifoda usuli m aydonga keldi. Shunday
qilib, sahnaviy makon spektaklning ajralmas tarkibiy qismiga, y a'n i
Kreg ijodining asosiy mavzularidan insonning olamga munosabati
mavzusini ochuvchi ifoda omiliga aylandi. Boshqacha aytganda,
Kregning tom oshabin olam ni yaxlit va yagona hilqat tarzida qabul
186
qilishi kerak, degan qoidasi shu tarzda amalga oshirildi.
Kreg o'zining 1911-yili nashr etilgan «Teatr san'ati* kitobida
m usaw ir eskiz ustida ishlar ekan, u «aw alo, shoir tikriga ham o-
hang bo'lib*, voqea o 'm in i topishi kerak, deb yozgan edi. Ko'kka
cho'zilgan to 'g 'ri burchakli qurilma, tutash kublar tizimi, oxiri yo'q
yo'laklar, zinapoyalar, bir-biriga tutash o'tish joylari — Kreg olam
qiyofasini shu tarzda gavdalantirdi. Bu yerda na osm onu falak va
na ochiq maydon mavjud. H atto, voqea sodir bo'ladigan usti ochiq
joylarda ham m anzara faqat m e’moriy ko'rinishlar orqali ifodala-
nadi. Kreg, m usaw ir ham rejissor kabi tabiat borlig'iga taqlid qil-
masligi kerak, balki tabiatda ko'rgan-kechirganlarini badiiy asar
tarzida yangichasiga jonlantirishi lozim, deb hisobladi.
Kreg sahnaviy makon islohiga kirisharkan, m usaw ir va rejissor
bir shaxs misolida namoyon bo'lishi kerak, degan xulosaga keladi. U
bir spektaklning bir necha yaratuvchisi bo'lmasligi kerak, deydi.
Kreg teatri — bu rejissor teatridir. Pyesa muallifidan boshlab
aktyorgacha ham m a shu rejissor mo'ljalini ro'yobga chiqarishi
kerak. Kreg shu shartlar bajarilgandagina bir butun, yaxlit spektakl,
chinakam san’at asarini yaratish mumkin degan fikrga keldi. «Bar
cha ifoda omillarni uyg'unlashtirishdek rejissor intilishi astoydil
qabul qilinib, amalga oshirilmas ekan, yuqori samaraga erishishi
m um kin emas» deb yozdi Kreg o 'z kitobida. Kreg o'zi qo'ygan
spektakl bezagi eskizini doimo o'zi chizgan.
Makoniy yechim masalasi Kreg spektakllarida birinchi darajali
ahamiyatga molik masaladir. U ko'p marta ta'kidlaganidek teatr —
bu aw alo tomoshabin demakdir. «Tomosha, - deb yozdi u, — bu
tomoshabin qalbiga yo'naltirgan shunday yaxlit, jo'shqin taassurotlar
hosil qilishki, u qalam ahlining zahmatli mehnati bilan yaralgan nar-
sani yana ham boyitishi va kuchaytirishi lozim», Demak, rejissorning
niyati, spektaklning umumiy konsepsiyasi dekoratsiya orqali ifodala-
nadi. Spektakl bezagi Kreg nazarida pyesa g'oyasini qurish orqali aks
ettirish demakdir. Kregning
asarini sahnalashtirish bo'yicha olg'a
surgan talablari XX asr boshlarida favqulotda yangilik tarzida
qabulqilingan. U o'zining 1900-yillarda yozilgan maqolalarida sahna
bezakchiligi hodisasini nazariy tahlil etib beradi.
Asar mohiyatini aktyordan ko'ra ko'proq ko'rinishlar orqali
ochish Kreg spektakllarining asosiy xususiyatiga aylanadi. Shu tufayli
uning spektakllarida nur va rang ifodalari alohida ko'zga tashlanuvchi
omil hisoblanadi. N ur, xatti-harakat makoniy yechim silsilasida spek
takl timsolini yaratishda yetakchi unsurlik vazifasini ado etadi. N ur —
yog'du tuslanishlari bezakning zarur qismlarini alohida-alohida ajratib
187
ko'rsatar, parda peshtoqiga tushar, sahnada goh yalpi-yassi, goh turli
iiakllar orqali sirli muhit olamini xosil qilardi. Kreg o'ziga xosliklami
ilodalashda simvolistlar ta'lim i va amaliyotiga asoslandi.
Kregning fikricha, b a'zan yorqin va zavqbaxsh, b a'zan qora, m o-
tamsaro rang muayyan sahnaviy kayflyat yohut spektaklning hissiy
cho'g'iga m onand tushishi kerak. Sahnaviy makon, harakat, nur va
rang Kreg uchun spektakl oryazini yaratishda asosiy omillarga aylandi.
Kregni aktyorni qadriga yetm aslikda, inson gavdasidan badiiy
bezakning bir bo'lagi sifatida foydalanishda aybladilar. Lekin uning
teatri aw alo rejissura teatri ekanligini unutm aslik kerak.
Kreg aktyorlik ijodi muammosiga ko'p e ’tibor bergan. Um um an
olganda, Kreg tasaw ur maktabi tarafdori edi. U o'zini simvolist deb
atab, aktyordan kechinmani emas, balki shu kechinm ani ramziy
ifodalash, ya’ni o'zini biror narsani boshidan kechirayotgan kishi
qilib ko'rsatishni talab etdi. U qachon va qaysi o'rinda qanday ho-
latda turish, harakat qilishni aniq hisobga olib, ularni his-hayajonga
berilmay hassasona bajaruvchi aktyorni ibrat olsa boiadigan aktyor
deb hisoblardi. Kreg «Teatr san’ati» kitobiga kiritilgan «Aktyor va
qo‘g'irchoq» maqolasida «qo'g‘irchoq» insoniy kechinm alardan holi
bo'lganidan
kechinm a
hurujiga berilmay, chinakamiga san’at
ii.;:noyishchisiga aylana olar va shu bilan jonli aktyordan afzalligini
tasdiq eta olgan bo'lardi, degan xulosaga keladi.
Kreg o 'z rejissyorlik iste’dodini turli janrlarda namoyon etgan bo'l-
sa-da, uni biron-bir ingliz teatri taklif etmaydi. G. Kregning ijodi tur
licha nuqtayi nazardardan talqin etilishi mumkin. Bundan qat’i nazar,
ning ijodi XX asr jahon rejissorlik san’ati va sahnaviy bezak rivojiga o'z
ta’sirini ko'rsatdi va teatr tarixiga yorqin sahifalar bo'lib kirdi.
| 