S tursunboyev jahon teatri

gan? Nega u sahnada m e’moriy inshoot ifoda vositalarini ishga solishga 
intildi?
NE M IS TEATRI
N em is san’ati XIX asrning so‘nggi choragida O vro'poda keng 
tarqalgan naturalizrn. simvolizm, impressionizm yo‘nalishlarida 
rivojlanadi. Dram aturgiya ayniqsa keng ravnaq topadi.
G erxardt G auptm an dramaturgiyasi XIX asrning oxiri XX asr 
boshlarida o ‘z ahamiyatiga ko'ra jahon miqyosida yirik voqelikka 
aylandi. Dramaturgiya ravnaqi milliy teatrning gullab-yashnashi 
uchun zamin tug‘dirib berdi. Aynan G erm aniyada yangi teatr 
turi — rejissorlik teatri o'zining ilk natijalarini ko'rsata boshlaydi. 
«M eyningen teatri*, Maks Reynxardtning rejissorlik faoliyati shun­
day hodisalardan edi.
GERXARDT GAUPTMAN (1 8 6 2 -1 9 4 6 -y .)
G erxardt G auptm an ikki asr oralig'ida san ’at olamida paydo 
bo'lgan turli yo'nalishlarga daxldor, favqulodda ko'p qirrali ijod so­
hibi sifatida maydonga chiqdi. G auptm an dastlab naturalizrn, so'ng 
simvolizm va neorom antizm yo'nalishlarini o'tib, oxiri q at’iyan re­
alistik ijod yo'lini tanlab oladi.
G auptm an «Tong oldida* (1889) degan birinchi pyesasidayoq 
o'zini ashaddiy naturalist sifatida ko'rsatadi. Pyesa avvalida asosiy 
hisoblangan ijtimoiy noboplik mavzusi oxiri chetga surilib, uning 
o 'm in i irsiy xastalik muammosi egallaydi: ichkilikbozlik, badxulqlik 
baloyi taqdir hukmiga aylanadi, Krauze xonadonini barbod etadi.
«G'ariblar* (1890) asarida qahram onlarning fojiali taqdiri irsi- 
yat bilan emas, balki jarohatli muhit bilan belgilangan. Yosh olim 
Fokerat uyiga kutilm aganda m ehm on bo'lib kelgan syurixlik talaba 
Annani sevib qoladi. U bir yoqdan qizning m aftunkorona latofati- 
dan qalbi o'rtansa, ikkinchi yoqdan xotini Kete oldidagi m as’ullik 
hissidan eziladi. Fokerat ko'ngil izmi bilan yashovchi, m a’naviy 
komil kishi bo'lgani holda q at’iyatsizligidan Anna ketishi bilan 
o'zini o'zi boshqarolm ay nobud bo'ladi.
Yolg'izlik faqat Fokeratning qismati emas, Annani ham 
yolg'izlik azobi ezadi; u Fokerat bilan uchrashgach, oddiy ayol 
bo'lib baxtli yashash naqadar afzal ekanini anglaydi. Personajlar sa- 
jiyalarining yorqinligi, qalb og'riqlari, dilga uriluvchi mayin bahoriy 
kayfiyat — bularning jam i «G'ariblar» asari yangi usul dramasining
189

eng noyob nam unasi ekanini ko‘rsatardi. 0 ‘ziga xos m uloqot usuli, 
ya’ni «begonasirab so‘zlashish», kechm ishning ichki tub mohiyatiga 
tutash ichki m ulohazalar, dardli sukunatlar m azkur asarning favqu­
lodda badiiy kashfiyot ekanini ko‘rsatardi. Sahnaviylikning bunday 
ichki tahlikaviy tarzi asarga nisbatan alohida qiziqish uyg'otdi.
«G ‘ariblar» pyesasining nom i o ‘sha davrda O vro'po ziyoliy- 
larining m a ’lum qismi orasida ko ‘zga tashlangan m a ’naviy tanaz- 
zulning um um lashm a ifodasi tarzida qabul qilindi. M azkur asarda 
G auptm anning ijodida bosh m avzulardan biri, ya’ni insonning 
tuban m uhitga qarshi noroziligi mavzusi yetakchi mavzuga aylandi.
Personajlar sajiyalarining yorqinligi qalb og'riqlar, dilga uriluvchi 
mayin bahoriy kayfiyat — bulaming jami «G‘ariblar» asari yangi usul 
dramasining eng ibratli namunasi ekanidan dalolat edi. 0 ‘ziga xos 
muloqot usuli, ya’ni «begonasirab so‘zlashish», kechmishning ichki 
tub mohiyatiga tutash ichki mulohazalar, dardli sukunatlar mazkur 
asarning favqulotda badiiy kashfiyot ekanini ko‘rsatadi. Sahnaviy­
likning bunday ichki tahlikaviy tarzi asarga nisbatan teatrlarda alohida 
qiziqish uyg‘otadi. Asar ilk bor 1891-yili Bramning «Erkin sahna» sida 
qo'yilib, so‘ng ko‘pgina Ovro‘po teatrlariga kirib boradi. 1899-yili 
yangi tuzilgan Moskva Badiiy teatrida qo'yiiadi.
G auptm an «G ‘ariblar»da ziyolilar hayoti haqida hikoya qilgan 
boMsa, m ashhur dram alaridan biri «To‘quvchilar»da (1892) quyi ta- 
baqa hayotiga murojaat etadi, fabrika egalariga qarshi bosh 
ko'targan 
Seliziya 
ishchilari 
obrazlarini 
yaratadi. 
M uallif 
to'quvchilarni xayrixohlik bilan ko‘rsatgan bo‘lsa, korxona egasi, 
bebosh Dreysigerni qahr-g‘azab bilan ko‘rsatadi.
G . G auptm an dramasda to'quvchilar ongining shakllanish 
jarayoni q o ‘zg‘olonning avjlanish bosqichlarini chizish orqali ochib 
berilgan. Birinchi pardada ishchilar ochlik, xo'rlik azobini boshdan 
kechirsalarda, tarqoq va sustkash olom on tarzida gavdalanadi. Ik­
kinchi pardaning oxirida to ‘quvchilar Xorining kurashga chorlovchi 
q o ‘shig‘i (G auptm an q o ‘zg'olon chog'ida chindan ham aytilgan 
q o ‘shiqni kiritgan edi) sahnasidan boshlab ishchilar norozilik 
g'oyasi ta ’sirida uyishib, qudratli kuchga aylanib borishi yaqqol 
ko'zga tashlanib turadi.
Izchil inqilobchilik hech qachon G auptm an dunyoqarashiga 
xos b o im ag an . G auptm an qurolli kurash m uam mosini olg‘a surgan 
emas; 
nasroniylik «m ehr-shafqat tuyg‘usi» tufayli bu asarni 
yozganligini qayd etgan.
1896-yili G auptm anning «C ho‘kib ketgan qo ‘ng‘iroq» falsafiy- 
ertak pyesasi dunyoga keladi. Asar qahram oni ch o ‘yan quyuvchi
190

G enrix degan usta ulkan q o ‘ng‘iroq yasab, uni baland tog* ustiga 
osib qo'ym oqchi bo'ladi. Lekin qo'ng'iroq olib ketilayotganda ban- 
didan uzilib, ko'l qa’riga g'arq bo'ladi. G auptm an ertagining fal­
safiy mohiyati — olamning nom utanosibligini ta ’kidlashdan iborat: 
unda tog' qoyasi va vodiy misolida m a’naviylik va m a’naviyatsizlik 
har biri o'zicha timsoliy olam ekanligi ochib beriladi. Vodiy — 
tiriklik m askani, inson tayanchi, quvonchu alami shu yerga xos; 
tog' go'zal, fusunkor, iekin insoniy g'am -tashvish, baxt-sururdan 
xoli olam. Farishta misol shoirona timsol Rautendeleyn — shu 
olam ning ilhombaxshligi, go'zalligi va ezguligi timsoli.
Tadqiqotchilik adabiyotida usta Genrix oddiy odamlardan 
o'rganuvchi, nitsshecha «komil inson* degan mulohazalar uchraydi. 
Muallif Genrixni san’atkor, ya’ni m a’lum darajada g'ayrioddiy siymo 
tarzida ko'rsatgani holda zaminni tark etib, odamlaming dard- 
tashvishidan yuz o'girib ijod qilishi mumkin emasligini isbot etdi. 
Genrixning tashlab ketgan xotini Magda dard-xasratdan yig'lay-yig'lay 
dunyodan o'tadi. Bolalari onasining ko'z yoshlari to'kilgan ko'zachani 
otalariga olib keladilar. Usta aybini bo'yniga olib, oxiri uyiga, do'st- 
birodarlari oldiga qaytadi. Lekin Genrixning fojiasi shundaki, u endi 
qishloqning bo'g'iq muhitida ham, tabiatning keng qo'nida ham 
yasholmaydi, Rautendeleyning oldiga qaytish chog'ida halok bo'ladi.
G enrix borliq ifodachisi Magdadan ham , ezgulik va nafosat 
timsoli Rautendeleyndan ham ajralishni istamaydi: borliq orzusiz, 
nafosatsiz maftuni yo'q bir xilqat, lekin o 'z navbatida ezgu orzu 
ham zam iniy qadriyatsiz havoyi bir narsadir. Bu ikki asos birlashu- 
vining ilojsizligi ertakning shoirona olamiga qayg'uli ohang baxsh 
etib turadi.
Xalq ijodiga xos ohanglar — sirli tabiat kuchlarining ajib bir su- 
ratda m aftunkorona jilolanishi, rom antiklar tom onidan alohida 
qadrlangan san ’atkor va ijodkorlik mavzui ta ’rifi timsoliy obrazlarga 
boy bu «C ho'kib ketgan qo'ng'iroq* ertagining yangi romantizm 
ruhidagi asar ekanini ko'rsatadi. Ayni paytda m azkur pyesada 
G auptm an ijodiga xos tarzda tengsizlik muhitiga nisbatan norozilik 
ohangi ufurib turadi.
XX asr G auptm an ijodiga yangi ohanglar olib kirdi. Dramaturg 
bu davrning to'lqinli voqealarini ham isha ham to 'g 'ri baholay ol- 
gani yo'q. lekin u hayotining keyingi o 'n yilliklari davomida qator 
yirik dram atik asarlar yaratdiki, bular m uallif ijodining dastlabki 
davrida bo'lganidek insonparvarlik g'oyalariga m udom sodiq qol- 
ganidan dalolat beradi.
191

1932-yili G erm aniyada hokim iyat tepasiga fashistlar kelishi 
arafasida G auptm an o'zining birinchi pyesasi nomiga qiyosan 
«Hayot shomi» pyesasini yozadi. Pyesa markazida maxfiy tijorat 
uyushm asining m aslahatchisi, yirik kitob nashriyotining egasi yet- 
mish yoshii Klauzen obrazi turadi. Yosh bokira qiz Inken Petersni 
sevib qolgan yetm ish yoshii Klauzenning o 'z qadr-qim m ati uchun 
kurashi, bolalam ing ota mulkini egallash yo'lidagi harakatlari 
dram a rivojini belgilab bergan. Pyesada sodir b o iuvch i har bir vo­
qea asta-sekin ochilib boruvchi keng ko'lam li voqelikning ramziy 
ifodasi tarzida nam oyon bo'ladi.
Klauzen xonadoni G auptm an uchun shunday timsoliy «nusxa» 
ki, butun G erm aniyada avjga chiquvchi ichki kurash shu xonadon 
misolida aks etib turadi. Dram aturg M attias bolalarining «it-mushuk, 
bo‘ri-tulki»ga aylanishi otani holdan toydirib, oxiri butkul adoyi ta- 
mom qilislilari va buning ruhiy va ijtimoiy sabablarini zukkolik bilan 
tadqiq etadi. Klauzenning kuyovi Erix Klamrot nashriyotda ham , 
oilada ham asta-sekin ham m a narsani o'ziga qaratib oladi. «Kundek 
ravshanki, m ening um r bo'yi qilgan xayrli va ulug'vor ishlarim endi 
uning qo'lida qabixona oldi-sottiga aylanmoqda» deydi arm on bilan 
Klauzen. Klamrotning qilar ishi — kuch-g'ayratini mamlakatning 
m a’naviy ravnaqiga qarshi qaratishdan iborat.
Pyesada M attias Klauzen nem is m adaniyati shukuhining ifoda- 
chisi sifatida nam oyon bo'ladi. Klauzen Gyote so'zlarini tez-tez 
esga olib turadi, bolalarining nom ini ulug' shoir qahram onlari nom i 
bilan atagan (Volfgang, Ottiliya, Egm ont). Dram aturg nazdida 
Klauzen o 'z m a ’naviy komilligi bilan XX asr Gyote ruhining m u- 
jassam etuvchisi edi.
U o 'z sevgilisi Inkenning sha’ni uchun kurashib (Inkenning 
oddiy odam lar sirasiga kirishi, bog'bonning jiyani ekani G auptm an 
uchun uncha ahamiyatli em as), o 'z erkinigina emas, shu qatori bu­
tun bir m a’naviy qadriyatlar olamini ham him oya qiladi.
Mattias Klauzen ezgu a ’molidan chekinmay vaqt sinoviga dosh 
berib, muallifning ijodiy hayoti davomida unga yo'ldosh bo'lib kel­
gan qahram onlardan biri edi. Jasur, faol g'ayrioddiy Klauzen shaxsi 
G auptm anning aw al yaratilgan Iogannes Fokerat, Arnold Kram er 
obrazlarini eslatib turadi. Lekin dramaturgning ilk qahramonlari 
tuban m uhitga qarshi turishda ojizlik qilgan bo'lsalar, Klauzen 
«murdorlar to'dasi» bilan oxirigacha mardonavor kurash olib boradi 
va shu kurashda mahv bo'lib «o'z erki va e ’tiqodi»ga sodiq qoladi.
G auptm an «Hayot shomi» pyesasida m adaniy a n ’analar, m a’­
naviy qadriyatlarning ulug'vorligi, kuch-qudratini k o 'z -k o 'z qilib,
192

vahshiyona m a’naviyatsizlik, yovuzona kuchlar xurujini fosh eta 
oldi. G auptm an uchun oilaviy-psixologik dram a shakli uning butun 
ijodiy yo‘li davom ida ulkan ijtimoiy ziddiyat va to ‘qnashuvlami 
ochish vositasi bo ‘lib keldi.
Pyesaning ijtimoiy mazmundorligi teatrlaming bu asarga nisbatan 
qiziqishini 
oshirib 
yubordi. 
Asarni 
birinchi 
marta 
1932-yili 
M. Reynxardt «Nemis teatri»da sahnaga qo'yadi. Uni 1974-yili Ham ­
za nomli o‘zbek teatri H. G 'ulom taijimasida sahnaga qo‘ydi. Klauzen 
rolini O. Xo‘jayev va Inken roilini O. Norboyevalar ijro etdilar.
G auptm anning 1937-yili yozilgan «Zulmat» dramasi o ‘ziga xos 
tarzda «Hayot shomi» pyesasining davomi bo'lib, unda fashistlar 
gerrnaniyasida yashovchi Klauzenga o'xshash kishilaming taqdiri 
haqida hikoya qilingan. M uallif falokatning naqadar daxshatli 
ekanini asarning nom idayoq anglatgan. Agar dram aturga Klauzen 
haqidagi fojiada quyosh botdi, lekin so'nggi nur so‘ngani yo'q desa,
1933-yildan keyingi G erm aniya ko'z ilg'am as zulmat bilan 
qoplanib ketdi degan xulosaga keladi. Dram aturg «Zulmat» dram a- 
sida o 'z qahram onlarini odamzodning taqdiri, uning yo'l-yo'rig'i, 
olam da zo'rlik va yovuzlikning o'rni haqida shiddatli musohabaga 
tortib, «azoblangan, quvg'in qilingan» insoniyatni yo'q qilib 
bo'lm aydi, deb xulosa chiqaradi.
Atridlar urug'i haqidagi qadimgi afsonaga asoslangan «Ifigeniya 
Avlidada», «Ifigeniya Delfaxda», «Agamemnonning o'lim i», «Elek- 
tra» (1940—1944) tetralogiyasi G auptm an ijodi so'nggi davrining 
cho'qqisi bo'ldi. G auptm an rivoyatlarga asoslanish bilan 1930— 
1940-yillar O vro'po tafakkur dramasi va romanchiligida avj ola 
boshlagan 
«umumbashariy 
m ezonda 
his qilish 
va fikrlash» 
(T. M ann) tamoyili rivojiga turtki berib, qadimgi rivoyat yoki tarix 
materiali yordam ida zamonaviy muammolarni hal etish m um - 
kinligini yana bir bor tasdiqladi.
Dramaturg Argos shohi Agamemnon xonadonida sodir bo'luvchi 
qonli kurashni tadqiq etarkan, uzoq moziy nafasini to'la saqlab, qah­
ramonlar ruhiyatini ham shu muhit taqozosi bilan ko'rsatishga erishdi. 
Ayni zamonda Gauptm an ko'pgina zamonaviy o'tkir masalalami olg'a 
surdi. U urushning inson tabiatini barbod etuvchilik ta ’siri haqida so'z 
ochdi, insonning ikkiyoqlama xususiyati ya’ni ham sahovatliligi, ham 
yovuzligi, shaxsning iym on-e’tiqodi, jamiyat oldidagi burchi muam- 
molarini ko'tarib chiqdi. Dramaturgning antik tetralogiyasi Ovro'po 
bo'ylab yopirilgan fashizm «o'lati» va urush vayrongarchiligining fo- 
jiona xotirasi bo'lib qoldi.
193

G erxerdt G auptm anning ijodi ko‘p jihatdan XIX va XX asrlar 
chegarasida nem is teatrining rivojlanish y o ilarin i belgilab berishi 
bilan O vro'po dramaturgiyasi va teatri rivojiga qo'shilgan m uhim
hissa bo'ldi.

Download 9,43 Mb.