52
Mavzu 5. Mehmonxonalardan foydalanish asoslari
Reja:
1. Mehmonxona iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi omillar.
2. Mehmonxona mijozi.
3. Mehmonxona biznesida ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari
4. Xodimlarning mijozlar bilan muomala qilish umumiy qoidalari
1. Mehmonxona iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi omillar
O‘z-o‘zidan ravshanki, mehmonxona xo‘jaligi tarmog‘ining iqtisodiyotiga, eng
avvalo, iqtisodiy omillar (iqtisodiyotning umumiy holati, aholi jon boshiga olinadigan
o‘rtacha daromad, ishsizlik darajasi, mahalliy valyutani ayirboshlash kursi, soliq
solish darajasi, kreditlarga belgilangan bank foizi va b.) ta’sir ko‘rsatadi. Ayni
paytda, tarmoqning rivojlanishida
ijtimoiy-iqtisodiy omillar, chunonchi: daromad
darajasiga ko‘ra aholining taqsimlanishi, ma’lumot darajasi, turmush tarzi, yosh
tuzilishi, shahar va qishloq aholisining nisbati (shahar aholisini harakatchanroq),
jinoyatchilik darajasi, turizmning rivojlanishi va sh.k. ham katta rol o‘ynaydi.
Tabiiyki, tarmoqning holati qonunchilikka (soliq va mehnat to‘g‘risidagi qonun
hujjatlari, litsenziyalash qoidalari, sanitariya-gigiyena talablari, yong‘in xavfsizligi
qoidalari, iste’molchilarning huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar va b.ga) ham bevosita
bog‘liq bo‘ladi.
Umumiqtisodiy va demografik omillardan tashqari, mehmonxona iqtisodiyotiga
yana bir qancha o‘ziga xos omillar kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Hozirda terrorizm ana
shunday omillardan biridir. Yirik terrorchilik harakatlari, chunonchi: Misrda
turistlarning terroristlar tomonidan o‘qqa tutilishi yoki Nyu-Yorkdagi osmono‘par
binolarning
vayron
qilinishi
terroristlar
hujum
qilgan
mintaqadagi
mehmonxonalarning to‘lishiga juda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. To‘g‘ri, tajriba ushbu
oqimlarga turistik oqimlar 2-3 yil ichida tiklanishidan dalolat beradi, ammo bu vaqt
mobaynida juda ko‘p mehmonxonalar bankrot bo‘lishi mumkin.
Mamlakatdagi iqtisodiy inqiroz natijasida chet el investitsiyalari kelishi
to‘xtaydi, ushbu mamlakatga tovarlar eksporti kamayadi, bu esa mehmonxonalarda
biznes-turistlar
soni
kamayishiga
olib
keladi.
Kurort
mintaqalarida
mehmonxonalarning to‘lishiga tez o‘zgaradigan dam olish joylari va turlariga bo‘lgan
moda, viza olish bilan bog‘liq
qiyinchiliklar, transport kompaniyalarining ish
sharoitlari ta’sir ko‘rsatadi. Misol uchun, Yevropa osmonida shovqin darajasi
me’yorda belgilanganidan katta bo‘lgan sobiq Ittifoqda ishlab chiqarilgan
samolyotlar uchishining taqiqlanishi muqarrar tarzda rossiyalik turistlar oqimlari
Yevropa kurortlaridan Turkiya va Misr kurortlariga qayta taqsimlanishiga olib keladi.
Mehmonxonaning iqtisodi y ko‘rsatkichlariga ichki omillar, chunonchi: qabul
qilingan boshqarish va nazorat tizimi (ayniqsa, harajatlar ustidan nazorat tizimi),
ko‘rsatiladigan xizmatlar darajasi, shuningdek mehnat munosabatlari ham ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli mehmonxona ma’muriyati xodimlarning mehnat sharoitlarini
yaxshilashga, ishchi kuchining qo‘nimsizligini kamaytirishga va mehnat jamoasidagi
muhitni yaxshilashga doim e’tibor berishi kerak.
53
Mehmonxonaning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga noto‘g‘ri
tanlangan tariflar tizimi
ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jahonda
mehmonxona tariflarining quyidagi
asosiy
tizimlari qo‘llanadi.
1. Tarifga faqat yashash uchun haq (Room only) kiradi. U Yevropa rejasi deb ham
ataladi.
2. Tarifga yashash uchun haq va nonushta (Room and breakfast) kiradi (kontinental
reja). Bunda tarifga kiritilgan nonushta uch xil bo‘lishi mumkin:
- kontinental nonushta (sharbat, qahva yoki choy, bulochka, jem);
-
inglizcha nonushta (vetchina bilan quymoq qo‘shiladi);
- shvedcha stol (pishloq, kolbasa mahsulotlari, non-bulka mahsulotlari, mevalar,
jemlar, sharbatlar, asal, qahva, choy o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatish usulida taqdim
etiladi). Hozirda ushbu tarif ayniqsa keng tarqalgan.
3. Yarim pansion (Half board, demi-pension, modified American plan). Tarifga
yashash haqi, nonushta va tushlik yoki kechki ovqat kiradi.
Tarif ayrim kurort
mehmonxonalarida va ma’rifiy maqsadlarda sayohat qiluvchi turistlarga,
shuningdek biznesmenlarga xizmat ko‘rsatadigan mehmonxonalarda qo‘llanadi.
Ushbu mehmonxonalarda yashaydigan turistlar shahar bo‘ylab ekskursiya qiladi,
o‘sha yerda tushlik qiladi, kechqurun esa mehmonxonaga qaytib keladi. Kurort
mehmonxonalarida yashaydigan turistlarga kelsak, ular shu yerda tushlik
qilishni, kechqurun esa turli restoranlar va kafelarda ovqatlanishni ma’qul
ko‘radi.
4. To‘la pansion (en pension, American plan). Tarifga yashash haqi va uch (yoki
to‘rt) mahal ovqatlanish kiradi. Kurort mehmonxonalarida, ayniqsa, umumiy
ovqatlanish tarmog‘i yaxshi rivojlanmagan mintaqalarda qo‘llanadi.
5. «Hammasi kiritilgan» («All included»). Tarifga yashash haqi, ko‘p marta
ovqalanish (mijoz tanlagan bir necha restoranlardan birida, ko‘ngilochar
vositalarning hammasi (yoki ko‘pchiligi), bardagi ichimliklar (odatda
import
ichimliklardan tashqari)) kiradi. Odatda begonalardan ajratilgan kurort
mehmonxonalarida qo‘llanadi. Mehmonxonada yashovchilarga ular ayni shu
mehmonxonaga mansubligini tasdiqlaydigan ma’lum belgilar beriladi, misol
uchun, ularning qo‘liga yechilmaydigan bilakuzuk taqib qo‘yiladi.
Haq to‘lashning boshqa usullari ham mavjud. Misol uchun, «Bir xizmat narxida
ikki xizmat» (Two for one) tarifiga ko‘ra, mehmon tekinga yashaydi, ammo
ovqatlanish uchun haq to‘laydi. «Bolalar uchun bepul» (Children – free) tarifiga
ko‘ra, ota-onasi bilan bir xonada yashaydigan bolalar uchun haq olinmaydi. Ammo
bu tariflar nisbatan kam qo‘llanadi. Tarifni e’lon qilishda unga nimalar kirishi
mufassal tushuntirilishi kerak. Tarifga soliq kiritilgan-kiritilmagani tushuntirilishi
shart, chunki mijoz haq to‘lash paytida tarifdan tashqari 20%
miqdorida soliq ham
to‘lashi kerakligini bilsa, norozi bo‘lishi tayin.
Yuqorida sanab o‘tilgan omillar istalgan birining ta’siri eng avvalo
mehmonxonaning to‘lish koeffitsiyentida aks etadi. Bu mehmonxona ishining
rentabelligini belgilovchi muhim ko‘rsatkichdir. Hozirda jahonda ushbu koeffitsiyent
asta-sekin pasayishi kuzatilmoqda. Bu yangi-yangi mehmonxonalar qurilayotgani,
mehmonxona xizmatlarining taklifi ularga bo‘lgan talabdan ko‘payib borayotgani
bilan izohlanadi. Mehmonxonalarning to‘lish koeffitsiyenti hozir o‘rta hisobda
54
taxminan 60% ni tashkil etadiki, buni rentabellik bo‘sag‘asi deb aytish mumkin. O‘z-
o‘zidan ravshanki, to‘lish koeffitsiyenti o‘zgarib turadi: mavsumda yuqori bo‘ladi,
mavsum tugagach, pasayadi; shanba va yakshanba kunlari ish kunlaridagidan pastroq,
bayram kunlari esa oddiy kunlardagidan yuqoriroq bo‘ladi va h.k. Har bir
mehmonxonada to‘lish koeffitsiyenti o‘zgarishining muayyan manzarasi kuzatiladi.
Ushbu koeffitsiyent o‘zgarishlarini muvozanatga solish uchun ma’muriyat tegishli
chora-tadbirlar ko‘rishi kerak.
To‘lish koeffitsiyenti juda ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi.
Bu yerda shuni
ta’kidlab o‘tish kerakki, tarif miqdori bilan to‘lish koeffitsiyenti o‘rtasida bevosita
bog‘liqlik mavjud emas: misol uchun, tarifi 60 AqSh dollari bo‘lgan
mehmonxonaning to‘lish koeffitsiyenti 62%, tarifi 100 AqSh dollari bo‘lgan
mehmonxonaniki esa – 75% bo‘lishi mumkin. Vaholanki, iqtisodiy nazariya
xizmatlar qiymati pasayishiga qarab, ularga bo‘lgan talabning oshishini nazarda
tutadi. Ammo muayyan bir mehmonxonada bunday bog‘liqlik kuzatilishi, ya’ni
tarifning pasaytirilishi to‘lish koeffitsiyentining oshishiga olib kelishi mumkin.
