Ekinlarni parvarishlashda suvning ahamiyati

88 
barcha fiziologik jarayonlar uning suv bilan ta’minlangan 
sharoitda kechadi.
O‘simlik tarkibida uning o‘z og‘irligiga nisbatan 60-90% 
miqdorda suv mavjud bo‘ladi.
O‘simlik hayoti boshlanishi uchun uning urug‘i ma’lum 
miqdorda suvga to‘yingan bo‘lishi lozim. Quyida jadvalda ekinlar 
urug‘larining unib chiqishi uchun zarur bo‘ladigan suv miqdori 
(ekinlar urug‘lari og‘irliklariga nisbatan foizlarda) keltirilgan 
bo‘lib, bu ko‘rsatkichlar ekin turiga qarab bir-biridan keskin farq 
qiladi (1.21-jadval). 
Ekin urug‘i zarur miqdordagi suvni olganidan keyin maqbul 
haroratdagina unib chiqa boshlaydi, ichidagi mag‘izi urug‘ 
po‘stlog‘ini yorib chiqadi va yerning betiga qarab harakatlanadi 
va yer ustiga o‘sib chiqadi.
Ayni shu paytdan to hosil pishib yetilguncha o‘simlikka suv 
(tuproq namligi) zarur.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tuproqdagi mineral modda-
lar faqat eritma holatida bo‘lgandagina o‘simlik to‘qimalariga 
yetib boradi.
1.21-jadval.
 
Ekin urug‘ini unib chiqishi uchun zarur bo‘ladigan
suv miqdori
 
Ekin turi
Zarur suv, % 
(urug‘ og‘irligiga 
nisbatan)
Ekin turi
Zarur suv, % 
(urug‘ og‘irligiga 
nisbatan)
Paxta
60,0
Kanop
43,9
Makkajo‘xori
44,0
Qand lavlagi
120,3
Bug‘doy
45,5
Tariq
25,0
Arpa
48,2
No‘xat
106,8
Suli
59,8
Beda
56,3

89 
Tuproqda eritma bo‘lishi uchun esa, albatta, suv bo‘lishi 
lozim. Suv tufayli o‘simliklardagi hayotiy muhim jarayonlar bir 
maromda kechadi; to‘qimalar taranglashadi; ildiz tizimidan 
o‘tkazuvchi trubalar orqali o‘simlikka ozuqa moddalari kelib 
tushadi; tuproq va o‘simlik harorati ma’lum me’yorda bo‘ladi; 
fermentlar va boshqalar normal faoliyat yuritadi.
O‘simliklar suvni tuproqdan ildiz tizimi orqali oladi. Suv 
bilan ildiz tukchalari orqali o‘simlikka saralangan ozuqa modda-
lari ham kelib tushadi. So‘ngra ular murakkab biokimyoviy 
jarayonlar natijasida, o‘simlik qanday organik moddalardan 
iborat bo‘lsa, xuddi shunday organik moddalarga aylanadi. 
Oziqlanish va suv iste’moli jarayoni, garchi ular turlicha kechsa-
da va ularning asosida turli mexanizmlar yotsa-da, o‘zaro bog‘liq 
bo‘ladi.
Tuproq namining o‘simlikka kelib tushishi, ildizlarning 
tuproqda yig‘ilgan namga (suvga) bevosita tegib turganidagina 
ro‘y beradi.
Hosilning bir me’yorda o‘sishi, rivojlanishi va shakllanishi 
uchun o‘simliklar suvning ma’lum miqdorini sarflaydi.
Ekinning suv iste’moli quyidagi maqsadlar uchun 
sarflanayotgan suvning o‘rnini to‘ldirish uchun zarur bo‘ladi:
–
suvning o‘simliklar orqali bug‘lanishi(transpiratsiya);
–
suvning tuproq yuzasidan bug‘lanishi (evaporatsiya).
Ekin suv iste’molining miqdori quyidagi omillarga bog‘liq 
tarzda shakllanadi:
–
iqlim sharoitlari; 
–
geomorfologik; 
–
gidrogeologik; 
–
tuproq-meliorativ sharoitlari; 
–
yetishtirilayotgan ekinning turi, yoshi va hosili. 
O‘simlikning suvga bo‘lgan talabi iqlim va ob-havo 

90 
sharoitlariga, ekin va navning biologik 
xususiyatlariga, 
o‘simlikning yoshi, o‘suv davrining davomiyligi, olinadigan hosil 
miqdori, tuproq unumdorligi va agrotexnik tadbirlarga bog‘liq.
O‘simlikning suvga bo‘lgan talabiga o‘simlik ildiz 
sistemasining rivojlanganligi ham ta’sir etadi.
Masalan, g‘o‘zaning suvga bo‘lgan talabi bo‘yicha o‘sish 
davrini uchta bosqichga bo‘lib ko‘rsatiladi: 1 – ekishdan gullash-
gacha, 2 – gullashdan hosilga kirgungacha, 3 – hosilning pishishi 
davri.
Birinchi va ikkinchi bosqichlarda g‘o‘zaning suvga bo‘lgan 
talabi ortib boradi va hosil yig‘ish boshlangan davrda eng yuqori 
nuqtaga ko‘tariladi. Hosilning pishish davrida (3-bosqichda) esa 
suvga bo‘lgan talab kamayadi.
Shunday qilib, g‘o‘za dalasining suv sarfi o‘simlikning 
o‘sishi va rivojlanishi, havo va tuproq harorati bilan muvofiq 
tarzda o‘zgaradi.
O‘suv davrining boshida barglar yuzasi kichik, havo harorati 
past bo‘lganligi bois g‘o‘za kam suv iste’mol qiladi. Bu davrda, 
ya’ni birinchi chin barglar paydo bo‘lgan davrda bir gektar 
maydondagi g‘o‘za bir kunda 11-12 m
3
suv sarflaydi.
G‘o‘zaning o‘sishi va rivojlanishi bilan birga barglar soni va 
ularning o‘lchamlari ham ortadi, havo harorati esa ko‘tariladi, 
barglardan bug‘lanish ortadi va shonalash davrining boshida 
g‘o‘za dalasining suv sarfi 20-25 m
3
gacha yetadi.
Gullash va hosilga kirish davrida g‘o‘za eng ko‘p suv talab 
qiladi. Bu davrda o‘rtacha kunlik suv sarfi gektariga 91-114 m
3
gacha yetadi. Paxtaning pishish davrida g‘o‘za dalasining suv 
sarfi gektariga 36 m
3
gacha kamayadi.
Bu qonuniyat turli iqlim hududlaridagi barcha tipdagi 
tuproqlar va paxtaning barcha navlari uchun xarakterlidir.
Biroq turli sharoitlarda absolyut suv sarfi bir xil emas va u 

91 
tuproq unumdorligi va olinadigan hosil miqdoriga ko‘ra turlicha 
bo‘lishi mumkin.
O‘simlikning suvga talabi asosan iqlim sharoitlariga – havo 
harorati va namligi, quyosh radiatsiyasi va shamol tezligiga – 
ko‘ra aniqlanadi.
O‘simlik bir yerning o‘zida bir birlik hosil to‘plash uchun 
turli miqdorda suv sarflashi mumkin.
Bunda o‘simlikning namga munosabati uning issiqlikka 
bo‘lgan munosabatidan farq qiladi.
O‘simlikning issiqlikka talabi, geografik joylashuvda, 
nisbatan barqaror bo‘lgan bir vaqtda, uning suvga talabi muhit 
ta’sirida birdan o‘zgaradi va ushbu joyning iqlim sharoitlariga 
mos bo‘ladi.
O‘simlik uchun zarur bo‘lgan tuproqning suv rejimi tegishli 
sug‘orish rejimi bilan yaratiladi.
Sug‘orish rejimi – bu ekinlarning sug‘orish me’yorlari, 
muddatlari va sug‘orishlar soni demakdir.
Sug‘orish rejimi ham tuproqning suv rejimiga o‘xshash 
tarzda yetishtirilayotgan ekinlarning o‘ziga xos xususiyatlari, 
joyning tabiiy va xo‘jalik sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi.
Turli rivojlanish davrlarida o‘simliklarning suvga bo‘lgan 
talablari har xil bo‘ladi. O‘simlik o‘sib borishi bilan suvga 
bo‘lgan talabi oshib boradi, o‘simlik vegetativ a’zolarining to‘la 
rivojlanish davrida suvga bo‘lgan talab maksimal darajaga yetadi. 
Pishish davriga kelib, suvga bo‘lgan talab kamayadi.
Bu esa sug‘orish muddatlari va me’yorlarini belgilashda katta 
ahamiyatga ega, shuning uchun qishloq xo‘jaligi ekinlari 
o‘sishining eng muhim davrlariga to‘xtalamiz.
O‘simliklarning suv iste’mol qilishi quyidagicha kechadi:
Sug‘orilganidan keyin o‘simlik tuproq nay kapillyarlari 

92 
bo‘yicha harakatlanayotgan o‘zlashtiriladigan namdan foydala-
nadi.
Suvning o‘simlik bargidan va tuproq yuzidan bug‘lanib 
borgani sari o‘zlashtiriladigan tuproq namligi kamayib boradi.
Tuproq qurishi bilan o‘simlik ildizidan barglarga suv va 
ozuqa moddalarni kelishi kamayaadi. O‘simlik o‘z hujayralari-
dagi namlikni saqlash uchun barglarining ostki tomonidagi 
tuynukchalarini berkita boshlaydi. Shunday bo‘lsa-da, barglar 
qorayib so‘liy boshlaydi.
O‘simliklar orasida suvsizlikka chidamli va chidamsizlari 
mavjud bo‘lib, ular tuproq namligining turli darajalarida so‘liy 
boshlaydilar.
Masalan, makkajo‘xori va g‘o‘za bedaga nisbatan namlik 
tanqisligiga ko‘proq ta’sirchan o‘simliklar hisoblanadilar.
O‘simlik so‘lish nuqtasining miqdori o‘simlik turi bilan bir 
qatorda tuproqning mexanik tarkibi va o‘simlikning rivojlanish 
davriga ham bog‘liq bo‘ladi.

Download 13,74 Mb.