86
ekin dalasiga ma’lum miqdordagi suvni berish, ya’ni sun’iy
sug‘orishni amalga oshirish talab qilinadi.
Ma’lumki, sug‘orish natijasida
ekin dalasiga beriladigan
suvning miqdori ekin dalasidan va o‘simliklar tanasi va
barglaridan bo‘ladigan bug‘lanishni o‘rini to‘ldirish uchun
sarflanadigan suvning miqdoriga teng bo‘ladi.
Ekin dalasidan va o‘simliklar tanasi va barglaridan
bo‘ladigan bug‘lanishga quyidagi omillar bevosita ta’sir qiladi.
Birinchi navbatda bug‘lanishning miqdoriga O‘zbekiston
sharoitidagi quruq va issiq havo asosiy ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni
ekin dalasidan bo‘ladigan bug‘lanishni
shakllanishida havo
harorati va namligi asosiy rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston sharoitida bug‘lanishni shakllanishida muhim
rol o‘ynovchi yana bir muhim omil bu quyosh nuri va
nurlanishidir. O‘zbekiston hududida quyosh nurlanishining
kattaligi tufayli sug‘oriladigan maydonlar
va yetishtirilayotgan
ekinlardan bo‘ladigan bug‘lanish ham nisbatan yuqori.
Bug‘lanish miqdoriga ta’sir qiluvchi omillardan yana bir
muhimi bu shamollardir. O‘zbekiston sharoitida g‘arb va
shimoldan esuvchi global shamollar bilan bir qatorda bir necha
mahalliy shamollar ham bo‘lib, ular sirasiga Bekobod, Qo‘qon va
Afg‘oniston shamollarini kiritish mumkin. Bu shamollar
to‘g‘risida iqlim sharoitlari qismida batafsil so‘z yuritiladi.
Bundan tashqari ekinlarga beriladigan
suvning miqdorini
(sug‘orish me’yorini) hisoblash uchun, maydonga yog‘adigan
yog‘inlarni ham inobatga olinadi.
O‘zbekiston sharoitida kuzatiladigan yog‘inlarning mamlakat
hududi bo‘ylab tarqalishi juda notekis bo‘lib, ular g‘arbiy cho‘l
hududlarda o‘ta kam, sharqiy tog‘li hududlarda nisbatan ko‘proq.
Shunday bo‘lsa-da, yog‘adigan yog‘in suvlarining barchasi
ham ekinlarga yetib boravermaydi.
87
Yog‘in suvlarining bir qismi tuproq sirti bo‘ylab oqib ketsa,
yana bir qismi o‘simlik ildizidan chuqurroqqa singib ketadi.
Singib ketgan suvdan o‘simlik foydalana olmaydi. Shunday qilib,
yog‘in suvlarining bir qismi hech qanday foyda bermaydi, boshqa
qismi ildiz zonasida qoladi va o‘simliklar tomonidan
foydalanilishi mumkin. Yog‘in
suvlarining mazkur qismiga
yog‘inlarning samarali qismi deyiladi.
Yog‘in suvlarining foydali va foydasiz qismlariga iqlim,
tuproq tuzilishi, ildiz zonasining chuqurligi kabi omillar ta’sir
ko‘rsatadi.
Natijada, o‘simlikni sug‘orish uchun kerakli suvning miqdori
(sug‘orish me’yori) quyidagicha hisoblanadi:
W
sug
‘
= W
bug‘
–
W
yog‘
sam
–
W
t
bu yerda, W
sug‘
– ekin fiziologik ehtiyojini qondirish uchun
suv-sug‘orish me’yori (mm),
W
bug‘
– bug‘lanish miqdori (mm),
W
yog‘ sam
– yog‘inlarning samarali qismi miqdori (mm),
W
t
– tuproqda qoladigan namlik miqdori (mm).
Shunday qilib, quruq iqlim
mintaqasida joylashgan
O‘zbekiston sharoitida yetishtiriladigan ekinlar uchun maqbul
sharoitlar yaratish uchun, ya’ni tabiiy bug‘lanish o‘rnini qoplash
(to‘ldirish) uchun sun’iy sug‘orishni amalga oshirish talab etiladi.
Aksincha sharoitlarda, ya’ni sug‘orish ishlari olib borilmasa,
O‘zbekistonning suv taqchil sharoitlarida ekin parvarishlashning
va biron-bir hosil yetishtirishning imkoniyati bo‘lmaydi.
