O‘zbekistonda ekinlarni parvarishlashning

86 
ekin dalasiga ma’lum miqdordagi suvni berish, ya’ni sun’iy 
sug‘orishni amalga oshirish talab qilinadi.
Ma’lumki, sug‘orish natijasida ekin dalasiga beriladigan 
suvning miqdori ekin dalasidan va o‘simliklar tanasi va 
barglaridan bo‘ladigan bug‘lanishni o‘rini to‘ldirish uchun 
sarflanadigan suvning miqdoriga teng bo‘ladi.
Ekin dalasidan va o‘simliklar tanasi va barglaridan 
bo‘ladigan bug‘lanishga quyidagi omillar bevosita ta’sir qiladi.
Birinchi navbatda bug‘lanishning miqdoriga O‘zbekiston 
sharoitidagi quruq va issiq havo asosiy ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni 
ekin dalasidan bo‘ladigan bug‘lanishni shakllanishida havo 
harorati va namligi asosiy rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston sharoitida bug‘lanishni shakllanishida muhim 
rol o‘ynovchi yana bir muhim omil bu quyosh nuri va 
nurlanishidir. O‘zbekiston hududida quyosh nurlanishining 
kattaligi tufayli sug‘oriladigan maydonlar va yetishtirilayotgan 
ekinlardan bo‘ladigan bug‘lanish ham nisbatan yuqori.
Bug‘lanish miqdoriga ta’sir qiluvchi omillardan yana bir 
muhimi bu shamollardir. O‘zbekiston sharoitida g‘arb va 
shimoldan esuvchi global shamollar bilan bir qatorda bir necha 
mahalliy shamollar ham bo‘lib, ular sirasiga Bekobod, Qo‘qon va 
Afg‘oniston shamollarini kiritish mumkin. Bu shamollar 
to‘g‘risida iqlim sharoitlari qismida batafsil so‘z yuritiladi.
Bundan tashqari ekinlarga beriladigan suvning miqdorini 
(sug‘orish me’yorini) hisoblash uchun, maydonga yog‘adigan 
yog‘inlarni ham inobatga olinadi.
O‘zbekiston sharoitida kuzatiladigan yog‘inlarning mamlakat 
hududi bo‘ylab tarqalishi juda notekis bo‘lib, ular g‘arbiy cho‘l 
hududlarda o‘ta kam, sharqiy tog‘li hududlarda nisbatan ko‘proq.
Shunday bo‘lsa-da, yog‘adigan yog‘in suvlarining barchasi 
ham ekinlarga yetib boravermaydi.

87 
Yog‘in suvlarining bir qismi tuproq sirti bo‘ylab oqib ketsa, 
yana bir qismi o‘simlik ildizidan chuqurroqqa singib ketadi. 
Singib ketgan suvdan o‘simlik foydalana olmaydi. Shunday qilib, 
yog‘in suvlarining bir qismi hech qanday foyda bermaydi, boshqa 
qismi ildiz zonasida qoladi va o‘simliklar tomonidan 
foydalanilishi mumkin. Yog‘in suvlarining mazkur qismiga 
yog‘inlarning samarali qismi deyiladi.
Yog‘in suvlarining foydali va foydasiz qismlariga iqlim, 
tuproq tuzilishi, ildiz zonasining chuqurligi kabi omillar ta’sir 
ko‘rsatadi.
Natijada, o‘simlikni sug‘orish uchun kerakli suvning miqdori 
(sug‘orish me’yori) quyidagicha hisoblanadi:
W
sug
‘
= W
bug‘
–
W
yog‘
sam 
–
W
t
bu yerda, W
sug‘
– ekin fiziologik ehtiyojini qondirish uchun 
suv-sug‘orish me’yori (mm),
W
bug‘
– bug‘lanish miqdori (mm),
W
yog‘ sam 
– yog‘inlarning samarali qismi miqdori (mm),
W
t
– tuproqda qoladigan namlik miqdori (mm).
Shunday qilib, quruq iqlim mintaqasida joylashgan 
O‘zbekiston sharoitida yetishtiriladigan ekinlar uchun maqbul 
sharoitlar yaratish uchun, ya’ni tabiiy bug‘lanish o‘rnini qoplash 
(to‘ldirish) uchun sun’iy sug‘orishni amalga oshirish talab etiladi.
Aksincha sharoitlarda, ya’ni sug‘orish ishlari olib borilmasa, 
O‘zbekistonning suv taqchil sharoitlarida ekin parvarishlashning 
va biron-bir hosil yetishtirishning imkoniyati bo‘lmaydi.

Download 13,74 Mb.