106
Hisobiy qatlam uchun suv balansi tenglamasi:
M = E
–
K
P ± W
SS
± (W
b
–
W
ya
)
–
W
qat osh
bu yerda,
M – sug‘orish me’yori, (m
3
/ga);
W
SS
– sizot suvlari hisobiga mavsumning boshlanishida
shakllangan namlikning miqdori, m
3
/ga;
W
b
– tuproqdagi namlikning mavsumni boshlanishidagi
miqdori,
W
ya
– tuproqdagi namlikning mavsumni oxiridagi miqdori,
W
qat osh
– vegetatsiya davrida tuproq
faol qatlamini oshishi
hisobiga yuzaga kelgan namlik miqdori.
Sug‘orish davrida dalaga yetkazib berilayotgan suvning
ma’lum miqdori turli sabablarga ko‘ra yo‘qotiladi. Sug‘orishni
rejalashtirishda ushbu holatni ham hisobga olish lozim bo‘ladi.
Sug‘orishga berilayotgan suvning yo‘qotishlar qo‘shib
hisoblangan miqdori brutto sug‘orish me’yori deb ataladi va uni
quyidagi tenglik asosida aniqlanadi:
M
brutto
= K
sfk
M
netto
bu yerda,M
brutto
– brutto sug‘orish me’yori, (m
3
/ga);
M
netto
– netto (sof) sug‘orish me’yori, (m
3
/ga);
K
sfk
– sug‘orishda suvdan foydalanish koeffitsenti, m
3
/ga;
1.5.3.2. Bir martalik sug‘orish me’yori
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini bir marta sug‘orish
uchun kerak
bo‘ladigan suvning miqdori ushbu ekinning turi, rivojlanish
fazasi, ildiz tizimining qanday rivojlanganligi va daladagi
tuproqning turi kabi ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘ladi.
107
Odatda ekinni bir marta sug‘orish uchun beriladigan suvning
miqdori dala tuprog‘ining suvni o‘zida
ushlab tura olish
darajasidan ortib ketmasligi talab qilinadi.
Agar sug‘orishga berilayotgan suvning miqdori tuproqning
suvni ushlab turish qobiliyatidan ko‘p bo‘lsa, suv tuproqning
pastki qatlamlariga o‘tib ketadi. Oqibatda yer osti sizot suvlari
sathining ko‘tarilishi, dala tuprog‘ining botqoqlanishi va
sho‘rlanishi kabi salbiy hodisalar yuzaga keladi.
Ekinni bir marta sug‘orish
uchun beriladigan suvning
miqdori to‘g‘ri tanlansa, tuproqda ekinni rivojlanishi uchun zarur
bo‘lgan namlik rejimi yaratiladi va ekin stress holatga tushmay
yaxshi rivojlanadi va yaxshi hosil to‘playdi.
Ekinning bir martalik sug‘orish me’yorini:
–
tuproqning turi;
–
sizot suvlari sathining joylashuvi;
–
ekinning rivojlanish fazasi;
–
ekinga to‘g‘ri keladigan sug‘orish usuli;
–
ekin turining biologik xususiyatlariga
bog‘liq
ravishda
belgilanadi
.
Bunda ekinning ildizi rivojlanadigan tuproq qatlamidagi
namlikning miqdori namlikning eng kam miqdoridan pastga
tushib ketmasligi talab qilinadi. Namlikning ruxsat etilgan
miqdorlardan
pastga tushib ketishi ekinning o‘sishini
sekinlashtiradi va hosilning yo‘qotilishiga olib keladi.
Tuproq tarkibidagi namlikning
ekin rivojlanishi uchun
maqbul bo‘ladigan eng kam ko‘rsatkichlari dala chegaraviy
namlik sig‘imining 70-80% iga teng deb tan olingan. Namlikning
eng yuqori miqdori (β
maks
) esa dala chegaraviy nam sig‘imiga
teng bo‘lishi mumkin deb belgilangan.
Bayon qilinganlar asosida, bir martalik sug‘orish me’yo-
rining miqdorini tuproqdagi maksimal va minimal namlik
108
zaxiralari orasidagi farqqa teng bo‘ladi deb hisoblash mumkin.
m = 100
γ
h
(β
maks
–
β
min
)
bu yerda, γ – tuproqning hajmiy og‘irligi (t/m
3
);
h – tuproqning ekin ildizi
rivojlanadigan faol qatlami
qalinligi, (m);
β
min
– namlikning haqiqiy miqdori;
β
maks
– dala chegaraviy nam sig‘imi;
Tuproq faol qatlamining qalinligi ekin turiga bog‘liq bo‘lib,
uning qiymati:
–
poliz
ekinlari uchun 0,5-0,7 m;
–
boshoqli don ekinlari va g‘o‘za uchun 0,7-1,0 m;
–
mevali bog‘
lar uchun esa 1,0-1,2 m ga teng deb
hisoblanadi.
Ekinni bir martalik sug‘orish me’yori qo‘llanilayotgan
sug‘orish usuliga ham bog‘liq bo‘lib, bir xil tuproq sharoitida
muayyan ekinni egatlab sug‘orilganda kattaroq, xuddi shu ekinni
tomchilatib sug‘orilganda kamroq bo‘ladi.
1.28-jadval
