1.5.3. Ekinlarni yetishtirishda suvdan foydalanish
Ma’lum bir hududda namlik va unga bog‘liq bo‘lgan
havoning issiqlik rejimini, qishloq xo‘jaligi ekinlari oziqlanishini
102
tashkil qilish orqali rejalashtirilgan hosilni yetishtirish uchun
ekinlarni sug‘orish amalga oshiriladi.
Ma’lumki, qishloq xo‘jaligi ekinlari ekilgan maydonlardagi
namlik o‘simliklarning tanasi va barglari orqali bug‘lanishiga
hamda tuproq yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanishiga sarflanadi.
Tuproq yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanishga faqat tashqi
omillar ta’sir ko‘rsatadi.
O‘simlikning tanasi va barglari orqali kechadigan bug‘lanish
esa o‘simlikka ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarining
birgalikdagi ta’siri ostida kechadi.
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini parvarishlash vaqtida sarflana-
digan suvning miqdorini aniqlash uchun suvning tuproq yuza-
sidan va o‘simlik barglari orqali bug‘lanishini hisobga olinadi.
Yetishtirilayotgan qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishga
sarflanadigan suvning miqdori ekinning barglaridan, tanasidan va
tuproq yuzasidan bug‘langan suvning umumiy yig‘indisi sifatida
aniqlanadi. Ushbu umumiy bug‘lanish miqdoriga o‘simlikning
suv iste’moli yoki evapotranspiratsiya deb aytiladi.
Ekinlarning suv iste’moli miqdori ob havo sharoitiga, tuproq
yuzasiga kelayotgan issiqlik energiyasi miqdoriga, tuproq namli-
giga, yetishtirilayotgan ekin turi va hosildorligiga bog‘liq
sanaladi.
Ekinlarni mavsumiy sug‘orish me’yori joriy yilda rejalash-
tirilgan hosilni olish uchun vegetatsiya davrida bir gektar
maydonga beriladigan suvning miqdori bo‘lib, u m
3
/ga o‘lchov
birligida o‘lchanadi.
Mavsumiy sug‘orish me’yorlarining miqdorlari ekin turlari
va ekin yetishtiriladigan dalaning tuproq sharoitlari asosida
aniqlanadi.
Mavsumiy sug‘orish me’yori:
103
•
g‘o‘za uchun 5 000-9 000 m
3
/ga,
•
ko‘p yillik o‘tlar uchun 2 000-10 000 m
3
/ga;
•
makkajo‘xori uchun 2 000-5 000 m
3
/ga;
•
g‘alla (boshoqli don) uchun 1 000-5 000 m
3
/ga;
•
poliz ekinlari uchun 2 000-8 000 m
3
/ga;
•
bog‘ va uzumzor uchun 1 500-7 000 m
3
/ga miqdorda
belgilanadi.
Muayyan ekinning mavsumiy sug‘orish me’yori mavsum
davomidagi bir martalik sug‘orish me’yorlarining yig‘indisi
sifatida aniqlanadi.
Sug‘orish me’yori – qishloq xo‘jaligi ekinlarini bir marta
sug‘orish uchun bir gektar maydonga beriladigan suvning hajmi
bo‘lib, u odatda m
3
/ga o‘lchov birligida o‘lchanadi.
Ma’lumki, Markaziy Osiyoning paxta yetishtiriladigan
hududlaridagi sug‘oriladigan maydonlarning 60% i asosan
gidromorf (sizot suvlarining sathi (SSS) – 1-2 m) va yarim
gidromorf (SSS – 2-3 m) tuproqli hududlar sanaladi.
Bunday sharoitda, ya’ni yer yuzasiga yaqin joylashgan yer
osti sizot suvlari kapillyar ko‘tarilish tufayli suvning dala tuprog‘i
yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanishida faol qatnashadilar.
Shu yo‘nalishdagi tadqiqotlar natijalarining ko‘rsatishicha,
g‘o‘za parvarishlanayotgan maydonlarning umumiy suv iste’mo-
lida yer osti suvlarining ulushi yer osti sizot suvlari sathi 1-2 m
chuqurlikda bo‘lganda 25-65% ni, 2-3 m bo‘lganda 5-45% ni
tashkil qiladi. Tadqiqotlar natijalarini ko‘rsatishicha, tuproqning
sug‘orishdan oldingi namligi paxta chigiti unib chiqishidan hosili
pishgunga qadar DChNS ning 70%i miqdorida bo‘lsa suvning
tejamli sarflanishiga erishiladi va paxtaning hosili eng ko‘p
bo‘ladi.
Sho‘rlangan tuproqli sug‘oriladigan maydonlarda hamda
yengil va kuchsiz sho‘rlangan tuproqlarda DChNS ning – 75%,
ayrim hollarda – 80%, yetilish davrida esa – 65% namlik
104
me’yorini ushlab turish tavsiya qilinadi.
|
