So‘ndirilmagan to‘yingan ohak. So‘ndirilgan ohakka nisbatan birmuncha
boshqacha tartibda qotadi. Uning kukuni suvda qorilganida nisbatan tez quyuqlashib,
tez qotadigan plastik ohak xamiri hosil bo‘ladi. Bu jarayonlar fizik-kimyoviy tabiati
bilan gidravlik va gips bog‘lovchi moddalar qotayotganda ro‘y beradigan
jarayonlarga o‘xshab ketadi. Akad. A.A. Baykov (Rossiya) ta’limotiga ko‘ra, bu
jarayonlar quyidagi sxema bo‘yicha davom etadi: eriydi-kolloidlanadi-kristallanadi.
Kalsiy oksidiga suv tegishi bilan eriydi va to‘yingan eritma hosil qiladi. Erishi
bilan CaO gidratatsiyalanadi ham. To‘yingan CaO eritmasi Ca(OH)
2
ga nisbatan
darhol o‘ta to‘yinib qoladi, chunki CaO ga nisbatan Ca(OH)
2
kam eruvchan. Ana
114
shunday o‘ta to‘yingan eritmadan odatdagi sharoitlarda CaO ning to‘yingan eritmaga
mos konsentratsiyasi hosil bo‘lgunicha qattiq modda ajralib chiqa boshlaydi.
Kalsiy gidrooksidi to‘yingan eritmadan mayda-mayda kolloid zarrachalar
ko‘rinishida ajralib chiqadi. Bu zarrachalar plastik xossalar tufayli aralashma
zarrachalari orasidagi ishqalanishni kamaytirib, ohak xamiri (yoki qorishmabop
aralashma) ning nihoyatda plastik bo‘lib qolishiga yordam beradi.
Ohakning gidratlanuvchi yangi zarrachalari suvni shimib olishi va xamir
temperaturasining ko‘tarilishi natijasida tezda o‘ta to‘yingan eritma hosil bo‘ladi.
Temperatura
oshishi
bilan
ohakning
eruvchanligi
kamayadi
(15-rasm).
Holbuki,ko‘pgina boshqa bog‘lovchi moddalarning eruvchanligi, aksincha, ortadi.
Ohak xamiri CaO gidratatsiyalanayotganida ajralib chiqadigan issiqhisobiga qiziydi.
Gidratatsiyalanayotgan ohak zarrachalari suvni shimishi aralashmaning tezda va
tobora ko‘proq zichlashishiga yordam beradi. So‘ndirilgan ohak qotayotganda
shunday bo‘lmaydi. Chunki uning xamiri nihoyatda sersuv bo‘ladi. Undagi suv esa
faqat bug‘lanish hisobigina ajralib chiqadi.
Shunday qilib, so‘ndirilmagan tuyilgan ohak xossalari tufayli qorishma tezda
suvsizlanadi (qotadi).
Keyinchalik so‘ndirilmagan tuyilgan ohakning qotish jarayoni so‘ndirilgan
ohakning qotish jarayonidek davom eta beradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, so‘ndirilmagan tuyilgan ohakdan foydalanayotganda
suv-ohak nisbati, ya’ni ohak yoki qorishma tayyorlash uchun olingan ohak og‘irligiga
nisbatan protsent hisobida (yoki ulushda) qancha suv quyilishi alohida ahamiyatga
egadir. Qancha suv solinishi aniq belgilab olingani taqdirdagina tuyilgan qaynama
gidratatsion qotishining ijobiy xossalaridan yaxshi foydalanish mumkin. Ohak xamiri
hosil qilish uchun etarligina suv quyilsa, qorishma tez suvsizlanmaydi va
mustahkamlanmaydi; zarrachalari orasidagi suv shu qadar kamlik qiladi, zarrachalari
kristall o‘simtalariga aylangunicha ancha vaqt o‘tadi. CaO gidratatsiyalanishi uchun
zarur miqdordan 1,5-2 baravar (misol uchun, ohak og‘irligidan 60-70%) ko‘p suv
115
solinsa, ohak xamiri judayam qizib va obdan bug‘lana boshlaydi; ajralib chiqayotgan
bug‘ jadal zichlashayotgan aralashmani buzadi.
15-Rasm. Ca(OH)
2
va CaO larning haroratga qarab eruvchanligi; 1-CaO; 2-
Ca(OH)
2
Tajriba shuni ko‘rsatadik, suv ohak nisbati 100-150% atrofida bo‘lganda
gidratatsion qotish eng katta effekt bilan namoyon bo‘ladi (ohak sifatiga qarab).
Magnezial va dolomitli ohak yoki tarkibida gil aralashmalari ko‘pi bilan 3% bo‘lgan
ohaktoshlardan olingan ohak kam, shiralisi esa ko‘p miqdorda suv talab qiladi.
Birinchisining miqdori 100% atrofida bo‘lsa, ikkinchisiniki 150% dir.
Fizik-mexanik xossalari. Havoda qotadigan ohak ma’lum sifat ko‘rsatkichlari
bilan xarakterlanadi. Ana shu ko‘rsatkichlariga ko‘ra uch sortga bo‘linadi (15-jadval).
1 kg kesak (so‘ndirilmagan) ohak xamirning chiqishi deyiladi. Bu ishlab
chiqarishda ohakning eng muhim xarakteristikasi hisoblanadi. Ohak xamiri
qorishmada bog‘lovchilik vazifasini o‘taydi. U qum zarralarini sun’iy toshqilib
biriktiradi va qorishmabop aralashmaning ko‘ngildagidek eyiluvchan bo‘lishini
ta’minlaydi. Boshqa bir xil sharoitlarda qorishmaning yoyiluvchanligi qorishma
tarkibidagi ohak miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Demak, ohak xamiri qanchalik ko‘p hosil
bo‘lsa, shunchalik kam qaynama-ohak talab qiladi.
116
15-jadval
Havoda qotadigan qurilishbop ohakka nisbatan texnik talablar
(Standart bo‘yicha)
Ko‘rsatkichlar nomi
Navmi
1-
2-
3-
A. So‘ndirilmagan kesak yoki tuyilgan ohak: quruq
moddaga hisoblaganda
Aktiv CaO+MgO miqdori, %
a) qo‘shilmasiz so‘ndirilmagan ohakda, kamida
b) qo‘shilmali so‘ndirilmagan ohakda, kamida
Kesak ohakda so‘ndirilmagan donalar miqdori, %
ko‘pi bilan
B. Poroshok (kukun) holigacha so‘ndirilgan gidrat
ohak:
Quruq moddaga hisoblaganda aktiv CaO+MgO
miqdori, %
a) qo‘shilmasiz gidrat ohakda, kamida
b) qo‘shilmali gidrat ohakda, kamida
Gidrat ohakning namligi, % (nam moddaga
hisoblaganda), ko‘pi bilan
To‘yish darajasi, %
063 nomerli elakdagi qoldiq, ko‘pi bilan
009 nomerli elakdagi qoldiq, ko‘pi bilan
85
64
10
67
50
5
2
10
70
52
20
55
40
5
2
10
60
-
25
50
30
5
2
10
Ohak xamirning ko‘p-oz bo‘lishi aktiv CaO+MgO, so‘nmagan donalar va
kalsiy oksididan qancha borligiga bog‘liq. Tarkibida CaO kam bo‘lgan magnezial va
dolomit ohakdan oz magnezialli (tarkibida CaO ko‘p) ohakka qaraganda kam ohak
hamir hosil bo‘ladi. Ohak xamirdan qancha hosil bo‘lishi asosan zarrachalarning
so‘ndirgandan keyingi dispers (maydalik) darajasiga bog‘liq. Kalsiy oksidi mayda
117
zarrachalargacha juda tez so‘nadi. Xolbuki, MgO va o‘ta kuygan zarralar unchalik tez
so‘nmaydi. Kalsiy oksidining gil-aralashmalari bilan o‘zaro ta’sir etishishidan hosil
bo‘lgan mahsulotlar esa yo butunlay so‘nmaydi yoki juda sekin so‘nadi.
Ohakning shirali yoki shirasiz bo‘lishi ham zarrachalarining maydalik
darajasiga qarab aniqlanadi. Shirali ohak asosan o‘lchamlari jihatidan kolloidlarga
yaqin juda mayda Ca(OH)
2
zarrachalaridan tashkil topgan bo‘lib, tarkibida
so‘nmagan donalar kam. Shirasiz ohak ancha dag‘al so‘nadi, so‘nganda talaygina
donalari parchalanmay qoladi.
1 kg kesak qaynama-ohakdan olinadigan ohak xamir hajmi, xamir
tayyorlashning texnologik usullariga ham bog‘liq. Bevosita kesak ohakni mo‘l suv
quyib so‘ndirish yoki kukun-ohakka ko‘ngildagidek xamir hosil bo‘lgunicha suv
quyib turish yo‘li bilan ohak xamir olish mumkin. Tarkibi jihatidan ikkalasi ham bir
xil bo‘ladi. Biroq odatta kesak ohakni so‘ndirish bilan kukun-ohakni
so‘ndirgandagiga qaraganda ancha ko‘p ohak xamir hosil bo‘ladi. Boshqa bir xil
sharoitlarda bu hajmlar nisbati 5:3 bo‘ladi. Gap shundaki, mo‘l suv bilan
so‘ndirganda zarrachalarining maydalanish darajasi hiyla yuqori bo‘ladi. Chunonchi,
kukun-ohak zarrasining o‘rtacha o‘lchami 6-10 mk bo‘lsa sut holatigacha
so‘ndirganda 1 mk bo‘ladi. Oz suv quyganda, aftidan so‘ndirish mahsuloti bir oz
kuydirib yuborilsa kerak
1
.
Kesak qaynama-ohak bo‘laklarining o‘lchami ko‘pincha ohak xamir miqdori
(shuningdek so‘nish tezligi)ga katta ta’sir qiladi. Qaynama donalari ancha mayda
bo‘lsa, so‘ndirganda nisbatan dispers mahsulot hosil bo‘ladi va bu jarayon tezlashadi.
Donalarining o‘lchamlari 10 mm gacha bo‘lgan so‘ndirilmagan ohakdan ko‘proq va
yuqori sifatli ohak xamir chiqadi.
| 