5
.
2.Davlat tushunchasi va uning xususiyatlari.
Davlat — mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish,
uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari bo‘lgan hukmron tuzilma. Davlat
jamiyatni o‘z qonun-qoidalariga ko‘ra idora qiladi, turli tip, shakllarda tashkil
topadi. Davlat to‘g‘risidagi nazariya huquqshunoslikning muhim sohasi hisoblanadi.
Davlat va uning kelib chiqishi, rivojlanish bosqichlari, mohiyat va vazifalari haqida
turlicha fikrlar mavjud.
Davlat hokimiyati hamda huquqiy xayot hodisalari hamma zamonlarda alohida
dolzarblik kasb etib kelgan. Davlat to‘g‘risidagi ilk tushuncha va qarashlar mil. av.
taxm. 4—3-mingyilliklarda Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoyda paydo
bo‘lgan. Ular asosan diniy-mifologik xarakterda edi. Avesto ta’limotiga ko‘ra,
hokimiyat, haqiqat, adolatlilik 3 axloqiy-huquqiy asosga: ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu
amalga tayanadi. Davlatning vazifasi yovuzlikka qarshi yaxshilik, tinchlik va
insonlarning baxtli saodatli hayotini ta’minlashdir. Islom dini ta’limoti bo‘yicha,
Allohnpng o‘zi oliy qonun sohibi. Uning talablari, ko‘rsatmalari payg‘ambarlar
61
orqali insonlarga yetkaziladi. Davlat boshliqlari — podsholar, xonlar xudoning
yerdagi soyasi, vakili hisoblanadi.
Diniy-mifologik ta’limotlar bilan birga, keyinchalik davlat to‘g‘risidagi
dunyoviy qarashlar, g‘oyalar rivojlandi. Bunda Platon, Aristotel, Forobiy, Beruniy,
J. J. Russo, G. Grotsiy, Spinoza, Lokk, Monteske, Kant, Jefferson va b. katta hissa
qo‘shdilar. Bugungi dunyoviy davlatlarda ana shu mutafakkirlar ta’limotlari
muayyan darajada o‘z aksini topgan. Aristotel ham, Forobiy ham insonlar hayotiy
zarur masalalarni yechishda va o‘z ezgu orzulariga erishishlarida tabiat insonga ato
etgan huquqlar (dunyoga kelish, yashash, oila qurish va h. k.) asosida davlatga
birlashadilar, deb hisoblagan. Davlatga jamiyatda tinchlikni, tartibni ta’minlovchi,
jamiyatni idora qiluvchi hokimiyat sifatida qaragan.
Turli xalqlar o‘z davlatchiligining shakllanish bosqichini ijtimoiy, iqtisodiy va
tarixiy-madaniy vaziyatlarga bog‘liq holda turli tarixiy davrlarda bosib o‘tdilar. Yer
yuzida o‘z davlatchiligini hech qachon yarata olmagan elatlar va qabilalar saqlanib
qolgan bo‘lib, ularning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bir necha ming yillar ilgarigidek,
urug‘ va qabilaning ma’naviy o‘lchamlari, urug‘ boshliqlarining obro‘-e’tibori bilan
boshqarib turilmoqda. Sivilizatsiya insoniyat madaniyati rivojinigina anglatib
qolmay, shuningdek, davlatchilik taraqqiyoti hamdir. Biroq yaqin-yaqingacha xukm
surib kelgan markscha-lenincha ta’limotga ko‘ra, davlat sinfiy xarakterga ega,
hukmron sinflarning qo‘lidagi ekspluatatsiya quroli, jamiyat rivojlana borib,
pirovardida davlat o‘z qiyofasidan maxrum bo‘ladi va dastavval «yarim davlat»ga
aylanib, keyinroq (zarurat bo‘lmaganligi bois) umuman barham topadi. Bu xildagi
«nazariy qoida»larning tagi puch ekanli-gini jahon tarixidagi keyingi voqealar
isbotlab berdi.
Tarixiy taraqqiyot shuni ko‘rsatdiki, insoniyat hech qachon hokimiyatsiz,
davlatsiz yashay olmagan, aksincha tom ma’nodagi davlatning rivojlanishi
jamiyatning yuksalishiga olib kelgan. Zotan davlat jamiyatda barcha sinflar,
tabakalar va millatlarni murosaga keltirib turuvchi kuchdir. U barcha boshqa
nodavlat tashkilotlardan o‘zining asosiy belgilari bilan va qonunlarining bajarilishi
hamma uchun majburiyligi bilan farklanadi.
62
Davlatning belgilari to‘g‘risidagi masalani siyosatshunoslar turlicha talqin qilib
kelganlar. Bunda aholining hududiy bo‘linishi, odamlar ustidan rahbarlik qiluvchi
hokimiyat, soliqlar tizimi alohida ajratib ko‘rsatilgan. Hozirgi vaqtda davlatning
umumiy e’tirof etilgan quyidagi asosiy belgilarini ko‘rsatish mumkin: davlat o‘z
chegaralari doirasida fuqarolik belgisi bo‘yicha birlashgan butun jamiyat, aholining
yagona vakili sifatida maydonga chiqadi; davlat— suveren hokimiyatning yagona
egasidir; davlat — yuridik kuchga ega bo‘lgan va huquq normalarini aks ettirgan
qonunlar va ularga asoslanib chiqarilgan hujjatlarni qabul kidali; davlat— o‘z
funksiyalarini bajarish uchun zarur davlat organlari hamda tegishli moddiy vositalar
tizimidan iborat mexanizm (mahkama)ga, huquqni muhofaza qilish (jazolash)
organlari — sud, prokuratura, militsiya, politsiya kabilarga, o‘z mudofaasi,
suvereniteti, hududiy yaxlitligini va xavfsizligini ta’minlovchi qurolli kuchlar
hamda xavfsizlik organlariga ega bo‘ladi .
Hozirgi zamonda fanda keng foydalanilayotgan davlat tasnifi quyidagicha:
totalitar, avtoritar, liberal va demokratik davlatlar.
Liberal davlatda fuqarolarning huquq va erkinliklari jamiyat hayotining barcha
sohalarida rasman amal qiladi, Davlat ishlarida fukarolarning rasman ishtiroklariga
yo‘l qo‘yiladi. Man etilmagan hamma narsaga ruxsat etiladi, biroq mavjud davlat va
ijtimoiy tuzumni o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Totalitar davlatda hamma narsa bir g‘oyaga — «Davlat — bu hamma narsa,
inson esa — hech nima» degan g‘oyaga bo‘ysundirilgan. Butun qokimiyat hukmron
elita qo‘lida bo‘lib, boshqalar davlatni boshqarishdan chetlatilgan.
Avtoritar davlatda ham hokimiyat tor guruh kishilar qo‘lida bo‘lib, shaxsiy
manfaatlar davlat manfaatlari yo‘lida qurbon qilinadi. Siyosiy jabhada ruxsat
etilganidan tashqari hamma narsa man etilishi tamoyili amal qiladi.
Demokratik davlat fuqarolarning davlat va jamoat ishlarini boshqarishdagi
xuquklarini amalda ta’minlaydi, shunday ishtirokka amalda yordam beradi.
Shaxsning huquq va erkinliklari doirasi juda keng bo‘lib, ularni amalga oshirish
ta’minlangan bo‘ladi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonun bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri taqiqlanmagan hamma narsaga yo‘l qo‘yiladi .
63
Davlat qurilishida davlat shakli katta rol o‘ynaydi. Yangi davlatlar tashkil
topayotganda uning shakli to‘g‘ri tanlanishi, joriy etilishi muqimdir. Davlat shakli
boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy idora usuli (tartib, rejim)
tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Davlat boshqaruv shakli — davlat hokimiyati va
boshqaruvni tuzish hamda tashkil etishning muayyan tartibidir. Boshqaruv
shaklining eng qadimgi va hozirgi kunga qadar rivojlanib kelayotgan shakli
monarxiya va respublika.
Monarxiyaning o‘zi ham mutlaq monarxiya va cheklangan monarxiya
ko‘rinishlariga ega. Mutlaq monarxiya davlatlarida davlat boshlig‘ining hukuqi
cheklanmagan, hokimiyat muddatsiz, taxt meros sifatida avloddan avlodga o‘tadi,
Davlat boshlig‘ining ustidan nazorat yo‘q va u hech kimga hisobot bermaydi.
Respublika (lot. respublica, res — ish va publicus — ijtimoiy, umumxalq) —
davlat boshqaruvi shakli, unda barcha davlat hokimiyati organlari saylab qo‘yiladi
yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi,
fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega bo‘ladilar. Hozirgi vaqtda
jahondagi 190 davlatdan 140 dan ortig‘i Respublika hisoblanadi. Boshqaruvning
Respublika shakli quyidagi turlarga ajratiladi:
1) prezidentlik Respublikasi (AQSh, Meksika va b.), bunda prezident
umumxalq saylovida saylanib, bir vaqtning o‘zida davlat va ijro etuvchi hokimiyat
boshlig‘i hisoblanadi;
2) parlamentar respublika (Italiya, GFR, Vengriya va b.), bunda parlament
to‘liq hokimiyatga ega bo‘lib, uning oldida hukumat siyosiy javobgar hisoblanadi.
Parlament prezidentni saylaydi. Bunda prezident faqat davlat boshlig‘i bo‘lib, ijro
etuvchi hokimiyat boshlig‘i hisoblanmaydi;
3) aralash tipdagi respublika (yarim prezidentlik; Fransiya, Portugaliya,
Finlyandiya, Yevropadagi totalitar tuzumdan xalos bo‘lgan yangi mamlakatlarning
aksariyati), bunda prezidentlik respublikasi bilan parlamentar respublika
xususiyatlari qo‘shilib ketadi. Ya’ni prezident umumxalq saylovlarida saylanib,
yuridik va real keng vakolatlarga ega bo‘ladi. Biroq hukumat parlament tomonidan
tashkil etiladi va u nafakat prezident oldida, balki parlament oldida ham siyosiy
64
javobgar bo‘ladi. Bunda prezident hukumatga umumiy rahbarlik qiladi, lekin uni
bosh vazir boshqaradi. Prezident ma’lum holatlar yuz berganda parlamentni tarqatib
yuborish huquqiga ega.
O‘zbekiston Respublikasi — suveren demokratik respublika bo‘lib,
mamlakatimizda prezidentlik Respublikasi boshqaruv shakli amal qiladi.
Shuni aloxida takidlash lozimki, mamlakatimizda ijtimoiy sohaga e’tibor
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ijtimoiy himoyaga va
yordamga muhtoj toifalarga kiradigan kam ta’minlanganlar, ko‘p bolali onlalar,
nogironlar, yolg‘iz qariyalar va boshqalar har qanday tuzum va jamiyatda u yoki bu
darajada uchraydi. Adolatli davlat hamisha ularni himoya qilishni o‘z zimmasiga
oladi.
|
