58
Axborotlarni bir shakldan ikkinchi shaklga ko‗chirish talabalardan uni ko‗chim
(tranformatsiya) qilishni talab qiladi. Ko‗chirish savollari talabalarga o‗rganayotgan,
tavsiflagan va ko‗rgan vaziyatlari, sahnalari va voqyealarini o‗zlari namoyish eta
olishlari uchun beriladi. Ko‗chirish savollari talabalarni axborotlarni qayta ishlash
yoki boshqa shakllarga ko‗chim qilishga ilhomlantiradi. Talabalarga sezish, ko‗rish
(sensor)
tajribasini yaratish, shundan so‗ng esa boshqalarga o‗z ko‗rganlarini
yetkazish uchun uni e'lon qilish zarur. Bu fikrlashga tortishning faol ijodiy
jarayonidir.
Talabalarga g‗oyalar, faktlar, qaydlar va qadriyatlar orasidagi bog‗lanishlarni
ochish uchun izohlashga qaratilgan savollar beriladi. Sendrs izohlashga qaratilgan
savollarga nisbatan yuqori darajadagi fikrlashni talab qiladigan tayanch savollar deb
qaraydi, boshqalari esa (Vogn va Estes) tushunishning o‗zigina izohlashdir, deb
hisoblaydilar.
Tatbiq qilishga qaratilgan savollar o‗qish (talaffuz) jarayoni yoki o‗rganish
tajribasida uchraydigan mantiq muammolarini yechish va chuqur o‗rganish
uchun
imkoniyat beradi.
Tahlil etishga qaratilgan savollar talabalardan u yoki bu voqyeaning ahamiyati
yetarli darajada yaxshi yoritilganmi, yo‗qmi degan savolga javob berishga undaydi.
Sintez qilishga qaratilgan savollar yangicha fikrlash asosida ijodiy muammolarni
hal qilishga da'vat etadi. Sintez savollari talabalarga o‗zining barcha bilim va
tajribalarini muammoning ijodiy yechilishida foydalanishga imkon beradi.
Sintez
savollari muqobil ssenariylar yaratishni ham taqozo qilishi mumkin.
Baholash savollari yaxshi va yomon, adolatli va adolatsizlik to‗g‗risida hukm
chiqarish uchun beriladi.
Baholash savollari talabalar, axborotlar sifatini, yangi axborotlarga nisbatan o‗z
munosabatini baholay olishi, ularni qadrlay olishi uchun beriladi.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish mualliflari fikrlash
jarayonini tashkil etishda
idrok qilishning 4 tipini farqlaydilar:
Yaxlitligicha idrok etish. Mavzu yoki fan to‗g‗risida umumiy bilim beradigan
idrokning shaklidir.
Izohli idrok etish. Bu Blum izohlari darajasiga aynandir. Idrokning bu tipida
talaba g‗oya va hodisalarning o‗zaro aloqalarini yoritadi,
uning mohiyatini
muhokama qiladi, fanning turli sohalariga oid g‗oya va axborotlarni hatto tashqi
jihatdan bog‗liq hodisalarni birlashtiradi.
Shaxsiy idrok etish. Talabalar o‗zlarida avvaldan mavjud bo‗lgan shaxsiy tajriba
va bilimlar tuzilmasini yangi bilimlar bilan bog‗lab tushunish jarayoni aks ettiradi.
Tanqidiy idrok etish. Mazmunni bir tomonga qo‗yib, uni tahlil qilish, uning
nisbiy
qimmatini, to‗g‗riligini, foydaliligini va talabalarning bilishi, tushunishi va
qabul qilishi doirasida uning ahamiyatini baholashdir.
Shunday qilib, axborotlarni chorlash, o‗ylab ko‗rish
va fikrlash metodikalaridan
foydalanish quyidagi muhim vazifalarni yechish imkoniyatini beradi:
talabalarga maqsadlarini anglab olishga yordam beradi;
mashg‗ulotlarda faolligini ta'minlaydi;
samarali munozaraga chorlaydi;
59
talabalarning o‗zlari savollar tuzishi va uni savol tarzida bera olishi
uchun yordam beradi;
talabalarga o‗z shaxsiy bilimlarini ifoda qilishga yordam beradi;
talabalarning shaxsiy mutolaasi motivatsiyasini qo‗llab-quvvatlaydi;
har qanday fikrlarga bo‗lgan hurmat kayfiyatini yaratadi;
talabalarda personajlarga bo‗ladigan iztirobini o‗stirishga
yordam
beradi;
talabalar qadrlanadigan fikrlashga sharoit yaratadi;
talabalarning tanqidiy jalb qilinishiga bir qator umidlar bildiriladi.
