Tarbiyainstituti b. B. Musayev

4.3.4. Me ’yorlarning yaroqliligi
Me’yorlar ma’lum guruh (to‘plam) odamlar uchun ishlab 
chiqiladi va faqat ushbu guruh uchungina yaroqli bo‘ladi. 
Masalan, Moskva shahrida istiqomat qiladigan bolalami 
sinovdan o ‘tkazish asosida ishlab chiqilgan me’yorlami mexanik 
tarzda Markaziy Osiyoda istiqomat qiladigan bolalar uchun ham 
ko‘chirish mumkin emas.
Ma’lum guruh uchun ishlab chiqilgan me’yorlami faqatgina 
o ‘sha guruh uchun yaroqliligi relevantlik deb aytiladi.
Me’yorlar, agar ular kiritilishi mo‘ljallanayotgan barcha gu- 
ruhlardan (bosh to‘plamdan) sinaluvchilaming tipik tanlanmasini 
sinovdan o‘tkazish asosida aniqlangan bo‘lsagina, yaroqlidir.
Matematik statistikadan ma’lum-ki, bosh to ‘plamni to ‘liq aks 
ettiradigan tanlanma reprezentativ 
tanlanma 
deb aytiladi. 
Masalan, agar me’yomi aniqlash uchun jismoniy tarbiya uchun 
eng yaxshi shart-sharoitlar yaratilgan maktablar tanlab olingan 
bo‘Isa, u holda bunday tanlanma hamma maktablarga nisbatan 
noprezentativ bo'lishi mumkin.
Nihoyat, turli avlodlaming harakatlanish imkoniyatlari turlicha 
bo‘lishini inobatga olgan holda, me’yorlami davriy ravishda 
qayta ko‘rib chiqishni tashkil etish kerak. Me’yorlar o ‘z vaqtiga 
mos bo‘lishi kerak.
Me’yorlaming relevantligi, reprezentativligi va zamonaviyligi
- ulami yaroqliligining majburiy shartlaridir.
Agar, boshlang‘ich ma’lumotlami uchtadan ortiq gumhga 
tasniflash talab qilinsa, u holda yuqorida keltirilgani kabi topilgan 
ma’lumotlar, yana uch guruhga bo‘linuvchi: me’yor, me’yordan 
past, me’yordan yuqori natijalar boshlang‘ich variatsion qator 
sifatida qaraladi.
Shunday qilib, olingan qatorlami uchga bo‘linuvchi yangi 
tasnifiy guruhlarga istalgancha bo‘lish mumkin.
89

Nazorat savollari
1. Me’yor nima?
2. Normativ nima?
3. Sportdagi m e’yorning vazifalari nimadan iborat?
4. Me’yoming necha turini bilasiz?
5. Taqqoslanadigan me’yorlarning asosida nimalar yotadi?
6. Individual me’yorlaming asosida nimalar yotadi?
7. Zaruriy m e’yorlaming asosida nimalar yotadi?
8. Qanday m e’yorlar taqqoslanadigan m e’yorlarga mansub- 
ligini tushuntirib bering.
9. Yoshga oid me’yorlami ta’riflang.
90

V bob. SIFAT KO‘RSATKICHLARINI MIQDORIY 
BAHOLASH USULLARI
Aniq o‘lchov birliklariga ega bo‘lmagan ko‘rsatkichlar si fa t 
ko ‘rsatkichlari deb aytiladi. Bunday ko‘rsatkich!ar jismoniy 
tarbiya va sport faoliyatida ko ‘p uchraydi, masalan: gimnastikadagi 
va figurali uchishdagi artistlik va harakatlanish texnikasi 
mahorati, suvga sakrashlardagi yorqinlik, sport o‘yinlari va 
yakkakurashlardagi tomoshaboplik, texnik-taktik ko‘rsatkichlar 
va hokazolar. Bunday ko‘rsatkichlami miqdoriy baholash 
uchun ko‘pchilik hollarda kvalimetriya g‘oyalariga asoslangan 
usullardan foydalaniladi. Sport faoliyatida qo‘llanadigan sifat 
ko‘rsatkichlarini o ‘lchash tizimining asosiy elementlari 5.1- 
rasmda keltirilgan.
5.1-rasm.
Sifat ko‘rsatkichlarini o‘lchash tizimining 
asosiy elementlari
91

Sport va badiiy gimnastika, figurali uchish, fristayl va 
shu singarilar kiradigan texnik - estetik sport turlarida sifat 
ko‘rsatkichlarining o‘zini to‘g‘ri tanlay bilish ham, ulami 
oMchashning adekvat usullarini o‘lchash ham birinchi darajali 
ahamiyatga ega bo‘ladi.
5.1. Kvalimetriyaning asosiy tushunchalari
Kvalimetriya—bu 
atributiv 
keltirilgan, 
ya’ni 
sonlarsiz 
ifodalangan boshlang'ich sifat ko‘rsatkichlami baholash uchun 
yaroqli bo'lgan statistik usullar to‘plamidir. 
Kvalimetriya 
(lotincha qualitas — sifat, metros - o‘lchash so‘zlaridan kelib 
chiqqan) sifatni miqdoriy baholashning usullarini o ‘rganadi va 
ishlab chiqadi.
Kvalimetrikusullamingg‘oyasishundaniborat-ki,boshlang‘ich 
ma’lumotlar - sifat ko‘rsatkichlari avval aniq sonlar orqali 
ifodalanadi, ular bilan keyinchalik hisoblash ishlari olib boriladi. 
Jismoniy tarbiya va sport amaliyotida aynan shunga o‘xshash 
m a’lumotlar bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlar vujudga keladi. 
Jismoniy tarbiya va sport nazariyasining asosiy tushunchasi -
trenirovka orqali chiniqqanlik - atributiv hisoblanadi.
Ko‘pgina pedagogik tushunchalar, masalan, «harakatlanish 
topshiriqlarini bajarishning intensivligi», «sportchining texnik - 
taktik mahorati», «sport mashqlarining ko‘rgazmali go‘zalligi» 
va boshqalar atributiv tushunchalar hisoblanadi.
Atributiv hodisalami baholashda ikkita prinsipial yondashuv 
mavjud:Kvalimetrik usullar - ma’lum qoidalar bo‘yicha 
keyinchalik shakl o ‘zgartiriladigan ba’zi sonli ifodalar bilan 
ta’minlanadi;
Test o‘tkazish - ma’lum topshiriqlami bajarish sifati baho­
lanadi.
Tadqiqotchi hal qilishi zarur bo‘lgan masala shundan iborat- 
ki, u 
kvalimetrik usullaming umumiy hajmini bilishi va 
qo‘llay olishi, aniq bir tadqiqot vaziyatida esa adekvat usuldan 
foydalanishni bilishi kerak.
92

Sifatni baholash - bu sifat ko‘rsatkichlarining tavsiflari va 
ularga bo‘lgan talablar o‘rtasida moslikni o‘rnatish demakdir. 
Bunda har doim ham talablar («sifat etaloni») hamma vaziyatlar 
va holatlar uchun bir xil mazmundagi va unifikatsiya qilingan 
shaklda ifodalanishi deyarli mumkin emasligi o‘z-o‘zidan 
m a’lum. Sportchi harakatlarining yorqinligini baholayotgan 
mutaxassis ko‘rib turganini yorqinlik to‘g‘risidagi «namunaviy»- 
tasaw uri bilan xayolan solishtiradi.
Kvalimetriya asosini quyidagi bir nechta boshlang1 ich qoidalar 
tashkil qiladi:
1. Har qanday sifatni baholash mumkin: sportda aw aldan 
harakatlarning chiroyliligi va yorqinligini baholash uchun 
miqdor jihatdan ifodalash usullari qoMlaniladi; oxirgi vaqtlarda 
esa ular sport mahorati, mashq qilish va musobaqa faoliyatining 
samaradorligi, sport jihozlarining sifati va boshqalami har 
tomonlama baholashda ham qo‘llanilmoqda.
2. Sifat “sifat daraxti” ni hosil qiladigan bir qator xususiyat- 
larga bog‘liq.
Misol: akrobatning murakkab mashqlami bajarishining sifat 
daraxti uchta darajadan - yuksak (kompozitsiyani butunligicha 
bajarish sifati), o‘rtacha (bajarish texnikasi va artistizm) va past 
(baholash mumkin bo‘lgan alohida elementlami bajarish sifati 
tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar) darajalardan tashkil topgan boMadi.
3. Har bir xususiyat ikkitamiqdor (son): n i s b i y ko‘rsatkich 
K va salm o q lik M bilan belgilanadi.
4. Har bir darajadagi xususiyatlar salmog‘ining yig‘indisi 1 ga 
(yoki 100%) teng.
Kvalimetriyaning usullari ikkita guruhga: evristik (intuitiv) -
ekspert baholash va (anketa tarqatish orqali) so‘rov o‘tkazishga 
asoslangan; boshqa tomondan instrumental yoki apparatli 
usullarga bo‘linadi.
Ekspertiza va so‘rov o‘tkazish - bu, qisman ma’lum bir 
qoidalarga qat’iyan rioya qilishni nazarda tutadigan texnik ish, 
qisman - intuitsiya va tajribani talab qiladigan san’atdir.
93

Sifat ko‘rsatkichlarining turlari texnik - estetik sport turlarida 
musobaqa mashqlarini bajarishning turli aspektlarini qamrab oladi. 
Ulami umumiy baholash uchun ijro mahorati ko‘rsatkichlaridan 
foydalaniladi. 
Biroq, ixtiyoriy kompozitsiyalami yuqori 
murakkablik darajasida va mukammal ijro texnikasi namoyish 
etilgan hollarda sportchilar ishtirokini sifati bo‘yicha farqlash 
imkoniyatini beradigan estetik ko‘rsatkichlar oldingi planga 
chiqadi.
Estetik ko‘rsatkichlar insonni obyektiv reallikka estetik 
munosabati modeli asosida shakllanadi. Ular musobaqa 
qoidalarida aks ettiriladi va mashqlami bajarishning quyidagi 
tomonlarini tavsiflaydi:
• birikmalar elementlarining tarkibi (murakkablik, originallik);
• elementlarning bir-biriga bo‘ysunuvchanligi va ulaming 
yaxlitligi (alohida qismlar va kompozitsiyalami yaxlit holda 
mantiqiyligi, kompozitsiyada elementlar murakkabligini bir tekis 
taqsimlanishi, eskirgan va siyqasi chiqib ketgan bogianishlar va 
kompozitsion stereotiplaming bo‘lmasligi; (stereotip - bir-biriga 
juda yaqin, juda o ‘xshash);
• ijroning dinamikligi (birlashmalami bir nechta element va 
kaskadlardan shakllantirilganligi, elementlarning bajarish tempini 
o ‘zgarishi);
• kompozitsiyaning badiiy bezatilishi (harakatlaming tez- 
korligi - harakatlami musiqaga moslay bilishi, kompozitsiyani 
zamonaviy tarzga mosligi, artistizm — harakatlarga imo-ishoralar 
orqali ma’noli ohang va tus kiritish, badiiy usullar - takrorlashlar, 
keskin farqlanish, kutilmagan elementlar).
Ijro mahorati ko‘rsatkichlari sportchining o‘z jismoniy, 
sport-texnik imkoniyatlarini ko‘rsata olish va kompozitsiyani 
yaxlit bajarilishida ulami badiiy tavsiflarda ifodalash malaka 
va ko‘nikmalarini xarakterlaydi. Ijro mahorati darajasi sport 
razryadlari va unvonlariga mos keladi. Bundan tashqari, yuksak 
ijro mahorati tushunchasi ham keng qo‘llanadi.

Download 4,09 Mb.