Nazorat savollari
1. Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi korxonalarda qanday tashkil
etilgan?
2. Iqlim ko`rsatkichlari va uning inson salomatligiga ta`siri izohlang.
3. Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik me`yorlari ko’rsatgichlarini aytib bering.
4. Mo`tadil iqlim sharoitini korxonalarda qanday tashkil etilgan.
45
6-Ma`ruza. Insonni mehnat faoliyatining fiziologik, gigienik asoslari
Reja:
1.Mehnat qobiliyati va uning dinamikasi.
2.Inson mehnat faoliyati samaradorligini oshirishning xususiyatlari.
3.Xotin-qizlar va o`smirlar mehnat faoliyatining xususiyatlari
.
1. Mehnat qobiliyati va uning dinamikasi
Mehnat qobiliyati
- bu insonning jismoniy yoki aqliy ishida unga yuklatilgan
hajmdagi ishni bajarish qobiliyatidir. Mehnat gigienistlari va fiziologlari tomonidan
o`tkazilgan tadqiqotlarni ko`rsatishicha insonning mehnat unumdorligi bajariladigan
ishga bog’liq bo`lmagan holda (aqliy yoki jismoniy), ko`p omillarga bog’liq bo`ladi.
Bu omillarga organizm funktsional sistemasining asab, bezlar sistemasi, tana haroratini
bir xilligi, nafas olish, qon aylanishi va skelet mushaklari kiradi. YUqorida qayd
etilganlardan birortasining funktsiyasini buzilishi inson mehnat qobiliyatini sezilarli
pasayishiga olib keladi. Insondagi zararli odatlarni mehnat qobiliyatiga salbiy ta`siri
ham tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Sigaret chekish, alkogol ichimliklarga ruju
qo`yish o`pka, jigar kasalliklariga sabab bo`lib, sog’lik bilan bog’liq murakkab
holatlarni keltirib chiqaradi. Bularning oqibatida jismoniy va aqliy mehnat bilan
shug’ullanuvchi ishchilarni mehnat qobiliyati pasayishi kuzatiladi. Bu holatni tibbiy
statistika ma`lumotlari ham tasdiqlaydi. Evropadagi bir qator mamlakatlardagi
ko`pgina korxonalarda zararli odatlarga ega bo`lgan ishlovchilarni mehnat qobiliyati
xususan mehnat unumdorligi pasayishi sababli ularning mehnat haklarining pasayishi
ham tasodifiy hol emas.
Barcha mehnat gigienistlari va fiziologlarining tasdiqlashicha sog’lom turmush tarzini
kechiruvchi insonning yuqori darajadagi mehnat unumdorligi nafaqat butun mehnat
faoliyati davomida balki, undan keyin ham saqlanib qoladi. Bunday tashqari
tadqiqotlar jarayonida quyidagi ma`lum qonuniyatlar ham aniqlangan.
1)Insonning ko`pchilik organizmlarining fiziologik funktsiyasi kunduzi faol bo`ladi.
SHu sababli kunduzi mehnat qobiliyati kechasiga qaraganda yuqori darajada bo`ladi.
2)Ma`lumki, davolash muassasalari, (kasalxonalar, jarohatlanganlarni qabul qilish
punktlari va boshqalar), elektr stantsiyalari, bir qator sanoat korxonalari, temir yo`l
transportlari (xususan uzoqqa qatnaydigan poezdlar) kunu-tun to`xtovsiz rejimda
ishlaydi. Kechasi katta jismoniy energiya sarf qilib ishlaydigan odamlarning mehnat
unumdorligi nisbatan katta bo`lmaydi. Kechasi soat 2:00 bilan 4:00 o`rtasidagi ishlarda
mehnat qobiliyati (kunduzgi eng past unumdorlikka) kamayadi, bunday tashqari
ishning unumdorligi va sifati pasayadi. Kunduzgi ishga qaraganda erta tongda 2
46
barobar ko`p xatoga yo`l qo`yiladi. Bu holatni albatta dispetcherlik xizmati xodimlari
hisobga oladi va boshqa odamlarni xavfsizligi ularni faoliyatiga bog’liq bo`ladi.
3) Insonni dam olish va ishlash rejimi vaqt bo`yicha organizm bioritmiga mos kelsa
istagan faoliyatida eng yuqori darajadagi mehnat unumdorligiga erishish mumkin.
4) Jismoniy mehnat bilan kechqurun, ertalab va kunduz kuni shug’ullanish mumkin.
5) Normal bedorlik soatlarida eng yuqori mehnat qobiliyat davrini ehtiyoj yoki
hohishga mos holda ongli ravishda aralashtirishi mumkin. Bu ilmiy tadqiqotlar va
hayotiy tajribalarda ham tasdiqlangan. Bu avvalo aqliy mehnat bilan shug’ullanadigan
ishchilarga taalluqli, shu bilan birga aqliy mehnatda unumdorlik dam olishdan (uyqu,
dam olish uchun tanaffus) keyin yuqori bo`lishi shubhasiz va bu odatda ishlarni
rejalashtirishda hisobga olinadi.
Aqliy mehnat ishchilarni ishlari oldidan to`g’ri rejalashtirilganda ular eng yuqori
mehnat unumdorligiga erishadi. Mehnat unumdorligini saqlashning boshqa muhim
sharti ratsional ovqatlanish hisoblanadi. Ovqatlanish keragidan ortiqcha yoki kam
bo`lmasligi kerak. Kam ovqatlanishda organizm kuchni tiklash uchun etarli kalloriyani
ololmaydi, bu mehnat qobiliyatini pasaytiradi.
Mehnat va dam olish jarayonlarining to`g’ri tashkil etilishi jarohatlanishni oldini
olishning muhim sharoitlaridan biridir.
Insonning ish qobiliyati, uning har xil zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarini
sezish reaktsiyasi va to`xtovsiz mehnat jarayonining davomiyligiga bog’liq bo`ladi.
Agar odam ish kuni davomida belgilangan davrdan ortiqcha to`xtovsiz ishlasa, u
jismoniy charchash bilan birga asabiy ham charchaydi. Bularga ish sharoitidagi
shovqin, titrash, gazlanganlik, changlanganlik va boshqa shunga o`xshash zararli va
xavfli omillarning qo`shilishi, ishchilarni jarohatlanishini yoki avariya holatlarining
hosil bo`lishi ehtimolini oshiradi. SHu sababli ma`muriyat mamlakatning mehnat
haqidagi qonunchiligi belgilagan mehnat va dam olish rejimiga qat`iy rioya qilishi
kerak. Xodimni surunkasiga ikki smena davomida ishga jalb qilish mumkin emas.
O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida ishchi va xizmatchilarning
mehnatiga alohida e`tibor qaratilgan. Qonunchilik mehnat haftasining davomiyligini 40
soat qilib belgilagan. Olti kunlik ish haftasida har kungi ishning davomiyligi 7
soatdan, besh kunlik ish haftasida esa 8 soatdan ortib ketmasligi lozim. 15-16 yoshdagi
bolalarning mehnat haftasi esa 24 soatga va 16-18 yoshdagi o`smirlar mehnat
haftasining davomiyligi 36 soat qilib belgilangan. Agar ish zararli mehnat sharoitida
amalga oshirilsa u holda ishchi hafta davomiyligi 36 soatgacha qisqaradi. Mehnat
sharoiti o`ta zararli va o`ta og’ir ishlarda band bo`lgan xodimlar uchun ish vaqtining
muddati chegarasi O`zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi. Bayram
oldi ish kunlari arafasida kundalik ish (smena) muddati barcha xodimlar uchun kamida
1 soatga qisqartiriladi. Agar xodim uchun belgilangan kundalik ish (smena)
muddatining kamida yarmi tungi vaqtga to`g’ri kelsa, tungi ish vaqti muddati bir
47
soatga, ish haftasi muddati ham shunga muvofiq ravishda qisqartiriladi. Soat 22.00 dan
to 6.00 gacha bo`lgan vaqt tungi vaqt hisoblanadi (122-modda).
Har kuni normal ish vaqtining davomiyligiga rioya qilinish imkoniyati bo`lmagan
ishlarda qonunchilik ma`muriyatga kasaba qo`mita bilan kelishilgan holatda
umumlashtirilgan ish vaqtini joriy etishga ruxsat beradi. SHu bilan birga bunda bir
smenadagi ish vaqtining davomiyligi 12 soatdan va ish vaqtining haftadagi o`rtacha
davomiyligi 40 soatdan oshmasligi kerak. YUqori darajadagi his-hayajon, aqliy
zo`riqish, asab tangligi bilan bog’liq, ya`ni alohida tusga ega bo`lgan ishlardagi ayrim
toifadagi xodimlar uchun (tibbiyot xodimlari, pedagoglar va boshqalar) ish vaqtining
muddati haftasiga o`ttiz olti soatdan oshmaydigan qilib belgilanadi.
Ish vaqtidan tashqari olib boriladigan ishlar kasaba uyushmasi qo`mitasining ruxsati
bilan bajariladi.
Mehnat qonunchiligi bo`yicha bir yillik ortiqcha ish vaqti har bir xodim uchun 120
soatdan va ketma-ket ikki kunlik ish kunida ortiqcha ish vaqti 4 soatdan oshmasligi
kerak. Ish vaqtidan tashqari bajariladigan ishlar uchun haq to`lash Mehnat kodeksining
157-moddasiga asosan to`lanadi. Qonunchilik 18 yoshgacha bo`lgan o`smirlar, yosh
bola boqayotgan va homilador ayollarga ortiqcha ish vaqtida ishlashga ruxsat
bermaydi. Homilador ayolning o`n to`rt yoshga to`lmagan bolasi (o`n olti yoshga
to`lmagan nogiron bolasi) bor ayolning shu jumladan homiyligida shunday bolasi bor
ayolning yoki oilaning betob a`zosini parvarish qilish bilan band bo`lgan shaxsning
iltimosiga ko`ra ish beruvchi tibbiy xulosaga muvofiq ularga to`liqsiz ish kuni yoki
to`liqsiz ish haftasi belgilashga burchlidir.
Normadan ortiqcha ishlar mamlakat mudofaasi, baxtsizlikning oldini olish, avariyani
yoki ularning oqibatlarini tugatish uchun yoki jamoat va davlat boyliklarining ishdan
chiqishiga olib keladigan suv, gaz, issiqlik, yorug’lik, kanalizatsiya va shunga
o`xshashlarda va yuklarni tushirish yoki ortish tez amalga oshirilishi kerak bo`lgan
holatlarda bajariladi. I va II guruh nogironlariga mehnatga haq to`lash
kamaytirilmagan holda ish vaqtining haftasiga o`ttiz olti soatdan oshmaydigan
qisqartirilgan muddati belgilanadi. Ushbu guruh nogironlariga 30 kalendar kundan
kam bo`lmagan muddat bilan yillik uzaytirilgan asosiy ta`til beriladi. Nogironlarni
tungi vaqtdagi ishlarga, shuningdek ish vaqtidan tashqari ishlarga va dam olish
kunlaridagi ishlarga jalbga qilish faqat ularning rozligi bilan yo`l qo`yiladi. Bu holda
ham bajariladigan ishlar tibbiy tavsiyalarda taqiqlanmagan bo`lishi kerak.
| 