49
g) ishchi ritmga mos holda (jismoniy yoki aqliy mehnatda) nafas olish va qon aylanish
normal rejimini o`rnatish. Ikkinchidan navbatdagi ish davrida eng
yuqori mehnat
unumdorligini ta`minlovchi ish holatining muvozanat fazasi boshlanadi.
Dam olish va ish jarayoni to`g’ri takrorlanib turishi shikastlanishlar
oldini olishning
birdan bir asosiy shartidir. Kishining ish qobiliyati uning sezgirligiga, ishlab
chiqarishdagi har xil xavfli va zararli omillarga ta`sirchanligiga,
ish jarayonining
uzluksizligiga bog’liqdir.
Agar kishi kun davomida uzluksiz me`yorda ko`rsatilgan vaqtdan ortiqcha ishlasa,
unda jismoniy charchash bilan bir qatorda ruhiy charchash ham paydo bo`lishi
mumkin. Buning ustiga agar ishchiga uzoq vaqt mobaynida juda ko`p qarorlar qabul
qilish yoki juda ko`p asboblarning ko`rsatkichlariga qarash to`g’ri kelsa,
unda ruhiy
charchash jismoniy charchashdan oldin kelishi mumkin. Ish joyida shovqin, titrash,
gaz, chang va nurlanishning bo`lishi ruhiy charchashni tezlashtiradi va kishining
noto`g’ri harakat qilishiga, shikastlanishiga yoki avariya holatining vujudga kelishiga
olib kelishi mumkin. SHuning uchun ma`muriyat ish va dam olish tartibiga qat`iyan
rioya qilishi kerak.
Odatda ish boshlangandan 3-4 soat o`tib
mehnat qobiliyati pasayadi, shu sababli ish
smenasining o`rtasida ovqatlanish uchun tanaffus belgilanadi. Tanaffusdan so`ng
mehnat unumdorligi yana o`zining eng yuqori fazasiga ko`tariladi, lekin uning
davomiyligi ish smenasining boshlanishidagi kabi uzoq bo`lmaydi (6.1.-rasm). Mos
ravishda ishchi holatning muvozanati qisqa vaqt davom etib organizmni ma`lum
resurslarini safarbar etishni talab etadigan qisman toliqish fazasi kuzatiladi. Mehnat
unumdorligini shirish uchun mehnat ritmiga silliq kirishish katta ahamiyatga ega.
Bunga erishish uchun ortiqcha shoshilish va intilishga chek qo`yish lozim. Joydan tez
harakatga kelish jismoniy mehnatda ham aqliy mehnatda ham zararlidir.
Ko`psonli tadqiqotlar natijasi mehnat unumdorligini oshirishda quyidagi omillarni
(holatlar) ham katta ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi:
1) yuqori samaradorlikka (mehnatni yaxshi natijalari ko`rinishida) yordam
beruvchi mehnat faoliyatini (birinchi navbatda har kunlik) rejalashtirish;
2) mehnatdagi ma`lum tizim, yaxshi ishlangan va o`ylangan ketma-ketlik;
Tushlik uchun tanaffus
50
Ме
хн
ат
ун
ум
дорли
ги
, %
Ish
soatlari
6.1.-rasm. Ish smenasi davomida ishlash qobiliyati davrlari. I va IV –ish
qobiliyatining oshishi; II va V –ish qobiliyatining muvozanati; III va VI-ish
qobiliyatining pasayishi.
3) ilmiy mutaxassislarni - mehnat gigienistlari va fiziologlarining mehnat
faoliyatlari bo`yicha tavsiyalaridan foydalanish. Agar ishlar ma`lum ketma-ketlikda
bajarilsa har qanday ishlar ham mahsuldor va kam charchashli bo`lishi
olimlar
tomonidan maxsus tadqiqotlar orqali aniqlangan; ishchi ritm, yuqori mehnat
qobiliyatini va muvozanatini o`zlashtirish juda muhimdir; mehnat faoliyati
unumdorligini oshirishda bajariladigan ish bo`yicha tajriba,
mashk qilinganlik katta
ahamiyatga ega bo`lib, bunda ishchi aqliy va jismoniy mehnatni kam sarflab ishni
avtomatik tarzda bajarishi mumkin. Mehnat qobiliyatini va birinchi navbatda sog’likni
saqlashning muhim omillaridan biri organizm tomonidan o`zlashtirilgan ma`lum
mehnat faoliyati tezligi va ritmiga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Bunda ayniqsa
ishning optimal ritmda bajarilishi yuqori mehnat unumdorligining asosi hisoblanadi.
