119
II-QISM. JAMOAT BINOLARI
Kirish
Jamoat binolari va jamoat funksiyalari so‘nggi chorak
asr davomida murakkab
evolyutsion jarayonlarni boshdan kechirdilar. Ularning rivojlanish dinamikasi bir qator
omillar, shu jumladan iqtisodiy omillar bilan belgilangan. Jamoat binolari va inshootlar
qurilishi quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlangan edi: alohida joylashtirilgan noyob
jamoat binolari qurilishi; ko‘p qavatli turar-joy binolariga yondosh (ularning ichida)
xizmat ko‘rsatish bloklarining qurilishi; mavjud binolar rekonstruksiyasi (bunda
ob’yektning tashqi qiyofasi minimal o‘zgartirilgan holda amalga oshiriladigan
funksiyalar va konstruksiya transformatsiyasi ko‘zda tutilar edi).
XX va XXI asrlar chegarasida qaror topgan ijtimoiy munosabatlar muvofiq
hajmlar,
inshootlar, jamoat binolari qurilishini taqozo qildilar. Asrlar chegarasidagi
polivalent ishbilarmonlikka o‘tish byuro va ofislarning universal binolarini birinchi
o‘ringa olib chiqdi. 2000-yillarning boshida yirik savdo markazlar paydo bo‘ldi,
so‘nggi yillarda ijtimoiy ahamiyatga ega ob’yektlarni loyihalash va qurish
tendensiyasi kuzatilmoqda. Shaharlarning uzluksiz va barqaror rivojlanishi, nafaqat
tarixiy-madaniy meros ob’yektlarini, balki tarixiy qaror topgan muhitni saqlab
qolinishi yangi iqtisodiy munosabatlar bilan birgalikda
yangi tipologik tuzilmalar
rivojlanishi uchun turtki bo‘lib xizmat qildi. Jamoat binolari va inshootlarini
me’moriy loyihalanishining tahliliga ko‘ra, tarixiy markazlar rekonstruksiyasi ham
juda muhim va alohida hal qilinadigan muammolar sirasiga kiritildi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun uning tarkibiga quyidagi prinsiplar kiradi:
- mavzelarning tarixiy qaror topgan rejaviy tuzilmasini saqlab qolish;
- har bir mavzeni yakunlangan ob’yekt va yaxlit tuzilma birligi sifatida talqin
qilish;
- mavjud ob’yektlarni yangi funksiyalar uchun rekonstruksiya qilishda
shaharsozlik karkasi asosini tashkil qiluvchi binolarni saqlab qolish;
- kompozitsiyani ochiq va yopiq bo‘shliqlar mujassamligi asosida tuzish;
- binolar qavatliligini cheklash, attik qavatni chuqurlashtirish;
120
- imoratlar qurilishining modullash (o‘zgartirish) va yagona masshtabda
bajarish;
- ichki hajmlarni yagona prinsip – yer osti sath bo‘ylab savdo ko‘chasi bilan
birlashtirilgan atriumlar asosida tashkil qilish;
- yer usti transporti faqat savdo muassasalari
va umumiy ovqatlanish
korxonalariga yer ostida xizmat ko‘rsatishda qo‘llaniladi;
- binolar o‘z mohiyatiga ko‘ra ko‘p funksiyali komplekslar bo‘lib, ularning
tarkibidagi turar-joy maydonlari taxminan 20% ni tashkil etadi.
Ushbu metodga asoslangan holda tashkil etilgan tarixiy markaz hududning
kompleks funksional zonalanishi hisobiga muvozanatlashgan universal, o‘zini o‘zi
ta’minlovchi avtonom tizimga aylanadi. Bu tizim, turli funksional bloklarga ega
ob’yekt kabi, davr taqozosi va talablariga muvofiq turli sharoitlarga oson
moslashuvchi muayyan o‘zgaruvchan tuzilmadir.
Bunday tuzilmaning butun
shaharga nisbatan va kelgusidagi kommunikativligi aynan uning universallikka
asoslangan holda amalga oshiriladi. Biron bir, hattoki, eng dolzarb hisoblangan
funksiyaga ko‘proq e’tibor berilishi shaharga xizmat ko‘rsatish tizimiga salbiy ta’sir
o‘tkazilishiga olib keladi. Ta’kidlash zarurki, u yoki bu ijtimoiy funksiyaga bo‘lgan
ehtiyoj doim ham kuchli bo‘lmaydi, lekin, yaxlitlik va to‘laqonli faoliyat buzilishiga
yo‘l qo‘ymaslik maqsadida u umumiy tuzilmada mavjud bo‘lishi lozim.
Ob’yektlarning qo‘shni bino va inshootlar funksiyalari, konstruksiyasi va shaklini
inobatga olmasdan turib joylashtirilishi, ushbu
tarkibiy qismlarning jamoat
markazidagi mutanosibligiga rioya qilmaslik (nuqtali, ya’ni alohida joylashtirish
prinsipi) – tarixiy yadro va umuman shaharning buzilishiga sabab bo‘ladi. Ijtimoiy
funksiyalarning barchasi – diniy, ta’lim, tomosha, moliyaviy-kredit, axborot
ta’minoti, maishiy va transport xizmat ko‘rsatish, boshqaruv, reabilitatsiya,
ovqatlanish, savdo-sotiq – ushbu yangilanish jarayonini aks ettiradilar.
Aynan
shunday o‘zaro ta’sir va o‘zaro bog‘liqlik shahar faoliyati to‘laqonli bo‘lishini, ya’ni
merosning o‘z mohiyatiga ko‘ra tarixiy-madaniy qiymatga ega ekanligini va aholi,
ma’muriyat, investorni qoniqtiradigan funksionallik darajasini ta’minlab beradi.
121
Jamoat binolarining arxitekturasi turli omillarga bog‘liq holda shakllanadi,
uning turi esa bino arxitekturasi rivojlanishini belgilab beruvchi dastlabki shart
hisoblanadi. Jamoat binosining me’moriy tipologiyasi iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-
madaniy omillar bilan bir qatorda, aniqrog‘i, ular asosida me’moriy asarning badiiy
qiyofasini shakllantiradi. Oxirgi yillarda ob’yektlarning tipologik qatori ma’lum
darajada o‘zgardi: binolarning yangi tiplari paydo bo‘ldi; ko‘p funksiyalilik odatiy
hol
sifatida qabul qilindi; inshootlarda universal foydalanish uchun mo‘ljallangan
hajmlar loyihalash tatbiq etildi. Binolarning qaror topgan me’moriy tipologiyasining
ijtimoiy o‘zgarishlarga bo‘lgan munosabati doimiy dolzarblik kasb etdi.
Tipologiya – turli bino va inshootlar arxitekturasining shakllanish prinsiplari
to‘g‘risidagi fan. U kompleks, bir-biriga bo‘ysunuvchi talab va parametrlarni ochib
beradi, bino va inshootlar tiplarining tasniflanishi va nomenklaturasini yaratib beradi.
Barcha jamoat binolari va inshootlarining arxitekturasiga universal omillar: ijtimoiy,
iqtisodiy, mafkuraviy, ekologik, shaharsozlik,
funksional, kompozitsion, hajmli-
rejali,
konstruktiv,
me’moriy-badiiy
omillar
ta’sir
ko‘rsatadi.
Jamiyat
rivojlanishining, xususan, chuqur ijtimoiy ahamiyatga ega arxitekturaning
rivojlanishining turli davrlarida yuqorida qayd etilgan omillarning o‘sha davr uchun
xos bo‘lgan turlari ustuvor mavqega ega bo‘lgan. Bu omillarning etakchi roli
to‘g‘risidagi bahs-munozaralar ana shu tarkibiy qismlarning o‘zaro ta’siri va oqilona
mujassamligi binoning tugallangan tipini shakllantirishini isbotlab berdi. Har xil
funksiyalar, konstruksiyalar va shakllarning yagona me’moriy
asarda birlashtirilishi
to‘g‘risidagi fikr Vitruviy qalamiga mansub “Foydalilik. Mustahkamlik. Go‘zallik”
triadasida keltirilgan.
