284
o‟zining majburiyat bo‟yicha bajarganlarini qaytarib berishni talab qilishga
haqli emas.
Bajarish mumkin bo‟lmaslik tasodifiy holatlar tufayli bo‟lishini
birovning aybi bilan bog‟liq bo‟lishi holatidan ajratish kerak.
Tasodifiy
holat tufayli bajarish mumkin bo‟lmasligi deb mazkur sharoitda, vaziyatda
qaytara olmaydigan kuch, chunonchi, suv toshqini, zilzila, yong‟in kabi
tabiiy ofatlar tufayli bajarish mumkin bo‟lmasligi tushuniladi.
Bajarishning mumkin bo‟lmay qolishi qarzdor aybi bilan bo‟lgan deb
hisoblash uchun bajarish imkoniyatini bermagan holatlar qarzdor qasddan
yoki ehtiyotsizlikdan yo‟l qo‟ygan bo‟lishi
yoxud uning oldini olmagan
bo‟lishi kerak. Agar bajarishga imkoniyat bermaydigan holatlar
qarzdorning aybi bilan sodir etilgan bo‟lsa, u holda qarzdor majburiyatni
bajarishdan ozod bo‟lmaydi, bunday holda majburiyat bekor bo‟lmay o‟z
kuchida qolib, faqat uning mazmuni yuz bergan holatga qarab o‟zgarishi
mumkin. Qarzdorning o‟z aybi bilan ijro etib bo‟lmaydigan holat sodir
qilingan bo‟lsa, majburiyat bajarilmasligi uchun
neustoyka yoki zararni
to‟lash burchidan ozod qilinmaydi.
Qonun majburiyatni bajarish mumkin bo‟lmasligi faktlarini turlarga
bo‟lib ko‟rsatmaydi. Majburiyatni bajarib bo‟lmasligi faktlari o‟z
xarakteriga ko‟ra bir necha turga, chunonchi, jismiy, huquqiy va iqtisodiy
faktlarga bo‟linadi. Jismiy jihatdan bajarib bo‟lmaslik deganda, bajarilishi
lozim bo‟lgan majburiyat narsasining nobud bo‟lishi natijasida bajarish
mumkin bo‟lmasligi tushuniladi. Masalan, ijaraga berilayotgan binoning
yong‟in tufayli yaroqsiz bo‟lib qolganligi sababli
majburiyat narsasini
berib bo‟lmaydi.
Huquqiy jihatdan bajarib bo‟lmaslik deganda, majburiyat mazmunini
tashkil etgan harakatni qilishni vakolatli organ tomonidan chiqarilgan
huquqiy hujjat bilan man qilinishi tushunilishi mumkin
.
Masalan,
farmasevtika zavodi dori yetkazib berish majburiyatini olsa, lekin tayyorlangan
dorining zararli xususiyati ma‟lum bo‟lib qolib, vakolatli organ fuqarolik
muomalasidan chiqarish to‟g‟risida buyruq bersa, huquqiy asos bo‟yicha bajarib
bo‟lmaydigan holat ro‟y beradi.
Iqtisodiy jihatdan bajarib bo‟lmasligi
shu bilan xarakterlanadiki,
qarzdor majburiyatni bajarish jarayonida oshiqcha xarajatlar qilishi lozim
bo‟lsa, bunday xarajatlar tufayli zarar yetkazilishi sababli bajarilmasligi
mumkin.
Bundan tashqari, majburiyatni
butunlay yoki qisman, shuningdek
muttasil va vaqtincha bajarib bo‟lmaslikni bir-biridan farq qilmoq kerak.
285
Qisman ijro etib bo‟lmaslik, masalan, shartnomaga asosan
topshiriladigan bir necha ashyoning biri yoki birmunchasining buzilishidan
kelib chiqishi mumkin.
Butunlay ijro etib bo‟lmaslik esa, topshirilishi lozim bo‟lgan
mulkning tasodifiy holat sababli iste‟molga yaroqsiz bo‟lib qolishi
tushuniladi.
Vaqtincha bajarib bo‟lmaslikka vakolatli
organ tomonidan berilgan
buyruqqa asosan majburiyat bajarilishi kechiktirilishini misol qilib
ko‟rsatish mumkin. Vaqtincha ijro etib bo‟lmaslikda majburiyat butunlay
bekor qilinmay, balki bajarilishi vaqtincha to‟xtatilib turiladi.
Muttasil ijro etib bo‟lmaslikda biror tasodifiy holat tufayli
majburiyatni hech qachon bajarish mumkin bo‟lmaydi. Masalan, yong‟in
tufayli vayron bo‟lgan muayyan binoni ijaraga berish majburiyati muttasil,
hech qachon bajarilmasligi mumkin.
