Mulk huquqining vujudga kelish va bekor bo‟lish asoslari
Muayyan shaxslarda ma‟lum mol-mulkka mulk huquqini vujudga
kelishi huquq yaratuvchi faktlar orqali ham, subyektlarning harakatlari,
kishilarning irodasiga bog‟liq bo‟lmagan hodisalar ro‟y berishi orqali ham
sodir bo‟lishi mumkin. Mazkur huquq yaratuvchi yuridik faktlar mulk
huquqi paydo bo‟lishining asoslari (titullari) deb nomlanadi. Mulk huquqi
ikki xil usul, ya‟ni dastlabki va hosilaviy usullar yordamida qo‟lga
kiritiladi. Mulk huquqining dastlabki usulda qo‟lga kiritilishida, sotib
oluvchining huquqlari va majburiyatlari qonun tomonidan belgilanadi,
hosilaviy usulda esa sobiq mulkdorning irodasi, huquqlari va
majburiyatlari, tomonlarning o‟zaro roziligi va davlat xokimligi
organlarining dalolatnomalari muhim ahamiyatga ega bo‟ladi.
Dastlabki (boshlang‟ich) usullarga mulk huquqi ayni ashyoga
nisbatan birinchi bor paydo bo‟ladigan sharoitdagi mulk huquqini
(masalan, ilgari mavjud bo‟lmagan, va shu sababdan hech kimning
egaligida hali bo‟lmagan yoki garchi mavjud bo‟lib ilgari kimnidir
egaligida bo‟lgan taqdirida ham, biroq hozirda hech kimga tegishli
bo‟lmagan ashyolar) yohud mazkur ashyoga sobiq mulkdorning erki-
irodasidan qat‟i nazar mavjud mulk huquqlarini qo‟lga kiritish usullarini
kiritadilar. Mulk huquqini bunday qo‟lga kiritish usullariga yangi ashyoni
yaratilishi, o‟simlik, hayvonot olamining va notirik tabiatning umumiy
iste‟molga yaroqli obyektlarining yig‟im terimi, mulk huquqiga nisbatan
egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddati, egasiz mulkka ega bo‟lish va
boshqalar kiradi.
166
Hosilaviy usullar bo‟lib mazkur shaxs tomonidan mulk huquqining
qo‟lga kiritilishi dastlabki mulkdorining mulk huquqiga asoslanadigan
usullar hisoblanadi. Yuridik shaxsning qayta tashkil etishdagi huquqiy
vorislik tartibida tuziladigan mol-mulkni taqsimlash bitimlari asosida mulk
huquqining qo‟lga kiritilishi mulk huquqini qo‟lga kiritishning hosilaviy
usullariga taalluqlidir.
Mulk huquqini qo‟lga kiritish usullarini dastlabki asos va hosilaviy
usullarga bo‟linishi amaldagi FKda qonuniy mustahkamlanmaganligiga
qaramay, uni amaliy maqsadlar uchun qo‟llash mumkin. Mulk huquqini
qo‟lga kiritilishi usullarini dastlabki va hosilaviy usullarga farqlashning
amaliy ahamiyati – ularning yordamida mulk huquqini oluvchining huquq
va majburiyatlari hajmining belgilanishida namoyon bo‟ladi. Mulk
huquqini qo‟lga kiritishning hosilaviy usullarida yangi mulkdori, o‟zining
o‟tmishdoshiga tegishli bo‟lgan xuddi o‟sha huquqlari va shular bilan
birga mazkur huquqning barcha cheklanishlarini qo‟lga kiritadi. Dastlabki
usulda oluvchiga mulk huquqining hech qanday cheklovlari tatbiq
etilmaydi.
Mulk huquqi vujudga kelishining dastlabki usullarga quyidagilar
kiradi:
- mol-mulkni yaratish va ko‟paytirish;
- mehnat faoliyati;
- mol-mulkdan foydalanish sohasidagi tadbirkorlik va boshqa
xo‟jalik faoliyati, shu jumladan mol-mulkni yaratish, ko‟paytirish, bitimlar
asosida qo‟lga kiritish;
- davlat mol-mulkini xususiylashtirish;
- meros qilib olish;
- egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat;
- hamma yig‟ib olishi mumkin bo‟lgan ashyolarni mulkka
aylantirish;
- egasiz ashyoga nisbatan mulk huquqining vujudga kelishi;
- topilmaga egalik huquqini olish;
- qarovsiz hayvonlarga egalik huquqini olish;
- xazinaga egalik huquqini olish;
Mulk huquqi vujudga kelishining hosila usullariga quyidagilar kiradi:
- bitim bo‟yicha mol-mulkni olish;
- sudning qarori.
FKning 197-moddasiga ko‟ra, mulk huquqi mulkdorning ixtiyoriy
suratda majburiyatni bajarishi, mulkdorning mol-mulk taqdirini hal
qiladigan bir tomonlama qaror qabul qilishi, sud qarori asosida mol-mulkni
olib qo‟yish (sotib olish) yo‟li bilan, shuningdek mulk huquqini bekor
qiluvchi qonun hujjatlariga asosan bekor bo‟ladi.
167
Mulk huquqining bekor bo‟lish tartibotini o‟rganishda jamiyat va
mulkdor manfaatlarining o‟ziga xos to‟qnashuvini kuzatish mumkin.
Bozor
munosabatlarini
rivojlantirish
uchun
ularning
o‟rtasidagi
muvozanatni saqlash zarur va bunga mulkchilik tizimi munosabatlarining
tartibga solish jarayonida erishiladi.
Xususiy mulkning daxlsizligini e‟tirof qilayotgan O‟zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi 53-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq,
«...Mulkdor undan faqat qonun tomonidan ko‟zda tutilgan hollarda va
tartibda mahrum etilishi mumkin» deyilgan. Mazkur ko‟rsatmaga tayangan
holda FK mulk huquqining bekor bo‟lishining asoslarini, shuningdek
FKning birinchi moddasida o‟rnatilgan mulkning daxlsizligi tamoyiliga
asoslangan holda ham tartibga soladi. Fuqarolik qonunchiligining negiziga
kirgan mulkning daxlsizligi tamoyili bozor iqtisodiyoti sharoitida mulk
muomalasining barqarorligini qo‟llab quvvatlashda, mulkdor uchun mol-
mulkidan o‟z xohishiga ko‟ra va o‟z manfaatlaridan kelib chiqqan holda
foydalanishi uchun har tomonlama qulay shart sharoitlarning yaratilishida
muhim o‟rin tutadi. Mulk huquqi bekor bo‟lishi asoslarining fuqarolik-
huquqiy belgilanishi asosan fuqarolar va yuridik shaxslar xususiy
mulkining daxlsizligini ta‟minlanishi uchun qaratilgan.
Mulk huquqining bekor bo‟lishi qonun tomonidan ko‟zda tutilgan
ma‟lum, huquqni to‟xtatuvchi yuridik faktlarni paydo bo‟lishi bilan sodir
bo‟ladi. Mazkur yuridik faktlar vujudga kelishining huquqiy oqibati mulk
huquqining bekor qilinishidir.
Mulk huquqining bekor qilinishiga faqat qonunda ko‟rsatilgan
asoslar bo‟yicha yo‟l qo‟yiladi. Bunday asoslarga mulkdor tomonidan
majburiyatning ixtiyoriy ijro etilishi, mulkdor tomonidan mulkning
taqdirini hal etadigan bir tomonlama qarorning qabul qilinishi, sud qarori
va qonun hujjatlarining mulk huquqini bekor qiladigan normalari asosida
mulkning olib qo‟yish (sotib olish) taalluqlidir.
Mulk huquqining bekor qilinishi bo‟yicha mulkdorning o‟z roziligini
bildirishiga bog‟liq holda, yuqorida ko‟rsatilgan asoslarni ikki guruhga,
ya‟ni ixtiyoriy (mulkdorning erki bo‟yicha) va majburiy (mulkdorning
erkidan tashqari) asoslarga bo‟lish mumkin.
Majburiyatning mulkdor tomonidan ixtiyoriy tarzda bajarilishi va
mulkdor tomonidan mulkning taqdirini hal etadigan bir tomonlama
qarorning qabul qilinishi mulk huquqi bekor qilinishining ixtiyoriy
asoslaridir. O‟z navbatida, sud qarori va qonun hujjatlarining mulk
huquqini bekor qiladigan qoidalari asosida mulkning olib qo‟yilishi (sotib
olinishi) majburiy asoslarga kiradi.
168
Majburiyatning mulkdor tomonidan ixtiyoriy tarzda bajarilishi yo‟li
bilan mulk huquqining bekor qilinishi mol-mulkni tasarruf etuvchi
shartnomalar, ya‟ni oldi – sotdi, ayriboshlash, xadya qilish va boshqa
shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Bu holda tasarruf etish huquqini
amalga oshirayotgan mulkdor o‟zining mulkiga nisbatan o‟z ixtiyoriga
ko‟ra va o‟z manfaatlarini ko‟zlagan holda mulk huquqini bekor qiladi.
Mulkdor tomonidan mulkning taqdirini hal etadigan bir tomonlama
qarorning qabul qilinishi asosida, mulkdor tomonidan mulkni iste‟mol
qilish, yo‟q qilib tashlash yoki ro‟yxatdan chiqarish natijasida va bir
tomonlama bitimlarning (masalan, vasiyatnoma) tuzilishi tufayli mulk
huquqi ixtiyoriy tarzda to‟xtatiladi (vasiyat qoldiruvchi vafot etgach).
O‟z navbatida, mulk huquqining majburiy bekor qilinishini, mulk
huquqining bekor qilinishi uchun nima asos bo‟lganligiga qarab ikki
guruhga bo‟lish mumkin. Birinchi guruhga sud qarori asosida amalga
oshiriladigan mulk huquqining bekor qilinishi usullari kiradi. Bularga
mulkdorning majburiyatlari bo‟yicha uning mulkiga nisbatan undirishni
qo‟llash, shaxsga tegishli bo‟lishi mumkin bo‟lmagan mulkka nisbatan
mulk huquqining bekor qilinishi, tarix va madaniyat yodgorliklarni
egasizlarcha saqlanishi va huquqbuzarlik uchun mol -mulkni musodara
qilish talluqlidir.
Ikkinchi guruhni qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladigan mulk
huquqini bekor qilish usullari tashkil qiladi. Mulk huquqini to‟xtatishning
shunday usullariga natsionalizatsiya, rekvizitsiya va mulkdordan mol-
mulkni bevosita olib qo‟yishga qaratilmagan holda mulk huquqining bekor
qilinishi kiradi.
Mulkning majburiy tarzda olib qo‟yilishi, musodara va mulkdorning
majburiyatlari bo‟yicha uning mol-mulkiga nisbatan undirishni qo‟llash
hollaridan tashqari, umumiy qoida bo‟yicha to‟lovli asosda amalga
oshiriladi.
Yuqorida aytilgandan tashqari, tabiiy ofat (yong‟in, zilzila va
boshqalar) natijasida ashyoning nobud bo‟lishi holatida mulk huquqi bekor
qilinishi mumkin. Ashyoning nobud bo‟lganidan keyin, saqlanib qolgan
unga tegishli tarkibiy qismlar, agarda alohida ma‟lum ashyolarga nisbatan
qo‟yiladigan talablarga javob bersa, mulkdoriga tegishli bo‟ladilar.
| 