164
Ashyoviy huquqlar
Mol-mulkka nisbatan ashyoviy huquqlar nafaqat mulkdorlarga, balki
fuqarolik muomalasining boshqa shaxslariga ham tegishli bo‟lishi
mumkin, shuning uchun ular “cheklangan ashyoviy huquqlar” deb
nomlanadi. Cheklangan ashyoviy huquqlar
har doim mulk huquqining
hosilasi bo‟lib, ular kamroq huquqlar hajmi bilan farq qiladilar. Mulkdor
cheklangan ashyoviy huquqlar amal qilish vaqtida mol-mulkka nisbatan
mulk huquqini saqlab qoladi, lekin u yoki vaqtincha, yoki muddatsiz, yoki
muayyan darajada ushbu huquqni amalga oshirishda o‟zini cheklab
qo‟yadi. Demak, cheklangan ashyoviy huquqlar
mavjudligi mulkdorning
huquqlarini o‟ziga xos cheklanishidir.
Bozor munosabatlariga o‟tilishi, barcha mulk shakllarini va ayniqsa,
xususiy mulk huquqi tengligini e‟tirof etilishi, tadbirkorlik rivojlanishi
cheklangan ashyoviy huquqlar vujudga kelishiga sabab bo‟ldi.
Cheklangan ashyoviy huquqlarning obyekti bo‟lib, odatda, har doim
ko‟chmas mulk hisoblanadi. Cheklangan ashyoviy huquqlar faqatgina
muayyan maqsadlarda obyektdan foydalanish imkoniyatini beradilar.
Cheklangan ashyoviy huquqlar ma‟lum
ashyodan uzoq vaqt davomida
foydalanish, boshqa shaxsga ashyoga mulk huquqi o‟tish sababli ularda
paydo bo‟lishi mumkin salbiy oqibatlardan o‟z xavfsizligini ta‟minlash
maqsadini ko‟zlagan shaxslarning mulkiy manfaatlariga xizmat qiladilar.
Cheklangan ashyoviy huquqlarning ro‟yxati FKning 165-moddasi
1-qismida keltirilgan bo‟lib, ularga xo‟jalik yuritish huquqi va operativ
boshqarish huquqi, meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod
egalik
qilish huquqi, yer uchastkasiga doimiy
egalik qilish va undan
foydalanish huquqi, servitutlar kiradi.
Cheklangan ashyoviy huquqlar shartnoma, bir taraflama bitim, sud
qarori, davlat organlari va mahalliy o‟zini o‟zi
boshqarish organlarining
aktlari
va
huquqiy
vorislik
asosida
yuzaga
keladi.
Masalan,
FK 173-moddasining 4-qismida servitut belgilashni talab qilayotgan shaxs
bilan o‟zga yer uchastkasining egasi o‟rtasidagi bitimga muvofiq servitut
belgilanishini nazarda tutadi. FK 173-moddasida foydalanish uchun
qo‟shni uchastkadan cheklangan foydalanish huquqi o‟rnatilishi talab
qilinadigan yer uchastkasi mulkdori va qo‟shni
yer uchastkasining
mulkdori o‟rtasidagi servitutni belgilash xususida nizo paydo bo‟lgan
holda, servitut belgilashni talab qilayotgan shaxsning da‟vosi bo‟yicha sud
tomonidan hal etiladi va mazkur holatda qo‟shni uchastkadan cheklangan
foydalanish huquqi sud qarori bilan o‟rnatilgan asos va hajmlarda yuzaga
keladi.
165
Cheklangan ashyoviy huquqlar qonun, shartnoma,
ashyoviy huquq
tegishli bo‟lgan tomonning bir taraflama harakati, sud qarori asosida,
xususiy alomatli ashyo nobud yoki yo‟q bo‟lishi, bir shaxsning o‟zida
cheklangan ashyoviy mulk mulkdori va obyekti to‟g‟ri kelishi, shunday
huquqlar foydasiga o‟rnatilgan shaxsning o‟limi
yoki yuridik shaxs
tugatilishi sababli to‟xtatilishi mumkin.
Cheklangan ashyoviy huquqlar vujudga kelishi va bekor bo‟lishi
davlat ro‟yxatidan o‟tkazilishi lozim.
FKning 165-moddasida mulk huquqiga qo‟shimcha qilib beshta
ashyoviy huquqlar aytib o‟tiladi: xo‟jalik yuritish huquqi va operativ
boshqarish huquqi, meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod
egalik qilish huquqi, yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan
foydalanish huquqi va servitutlar.
Ushbu ashyoviy huquqlarning mazmuni FK va Yer Kodeksi tegishli
normalarida belgilanadi.
