Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot natijalari 2 ta xalqaro
va 2 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o‘tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami
16 ta ilmiy-metodik ishlar, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya
komissiyasining doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya
etilgan ilmiy nashrlarda 4 ta maqola, 2 tasi respublikamizda va 2 tasi xorijiy
jurnallarda chop etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya ishi kirish, uch bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan iborat. Dissertatsiya hajmi
115 betni tashkil qiladi.
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI
Kirish qismida dissertatsiya mavzusining dolzarbligi asoslangan, mavzu
bo‘yicha xorijiy ilmiy-tadqiqotlar sharhi va muammoning o‘rganilganlik darajasi
bayon etilgan, tadqiqotning maqsadi va vazifalari, shuningdek, obyekti va predmeti
aniqlangan, tadqiqot ishining fan va texnologiyalarni rivojlantirishning muhim
yo‘nalishlariga mosligi ko‘rsatilgan hamda tadqiqotning ilmiy yangiligi, natijalarning
ishonchliligi, nazariy va amaliy ahamiyati, natijalarning amaliyotga joriy etilishi,
e’lon qilinganligi, ishning tuzilishi borasida ma’lumotlar keltirilgan.
Dissertatsiyani “Innovatsion yondashuv asosida o‘quvchilarning kasbiy
qiziqishlarini rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari” deb nomlangan birinchi
bobida texnologiya darslarida o‘quvchilarning kasbiy qiziqishlari rivojlantirishning
mazmuni, innovatsion yondashuv asosida o‘quvchilarning kasbiy qiziqishlarini
rivojlantirishning
pedagogik-psixologik
asoslari,
o‘quvchilarning
kasbiy
qiziqishlarini rivojlantirishning uzviyligi va uzluksizligi masalalari yoritilgan.
O‘quvchilarning kasbiy qiziqishlari rivojlantirish ongli va mustaqil ravishda
kasb-hunar tanlashlari uchun shart-sharoitlar yaratish, kasbiy qiziqishlarini
rivojlantirish, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, kasb-hunarga o‘rganishga jalb
etish ishlari samaradorligini ta’minlashning ta’sirchan vositalari va usullarini tatbiq
etish, o‘quvchining o‘zini o‘zi anglashi va o‘z-o‘zini rivojlantirishi, turli tadbirlarda
tajriba orttirish masalalarining ahamiyati o‘rganildi va ochib berildi. O‘quvchilarning
jamiyat hayotida munosib o‘rin topishi, iste’dod va qobiliyatini rivojlantirishi,
10
qiziqishlari asosida biror kasb-hunar sirlarini egallashida innovatsion ta’limning
imkoniyatlari katta ekanligi asoslab berildi.
O‘quvchilarning kasbiy qiziqishlari rivojlantirishning hozirgi va istiqboldagi
ustuvor vazifalari aniqlandi. O‘quvchilarning kasbiy qiziqishlarini rivojlantirish
o‘zining mazmuni, mohiyati va vazifalariga ko‘ra, barcha tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy va
texnik bilimlarni umumlashtirib, mujassamlashgan holda amaliyotga tatbiq etishni
ko‘zda tutadi. Ana shu nuqtai nazardan qaralganda innovatsion ta’lim nazariyasi va
amaliyotining birligi o‘quvchilarning qiziqish va xohishlarini hisobga olgan holda,
o‘zining bilimlarini amaliyotga tatbiq eta olishlariga imkon yaratuvchi asosiy omil
hisoblanadi. Innovatsion yondashuv asosida o‘quvchilarning kasbiy qiziqishlarini
rivojlantirishda tayanch kompetensiyalarni egallash muhim ahamiyat kasb etishi
asoslab berildi. Bu esa, o‘z navbatida, innovatsion ta’lim muhitida o‘quvchilarning
kasbiy qiziqishlarini rivojlantirish tizimini kompetensiyaviy yondashuv asosida
ko‘rib chiqish va bu tizimning samaradorligini ta’minlovchi texnologiyalarni ishlab
chiqishga alohida e’tibor qaratishni taqozo etdi.
Hozirgi davrning o‘ziga xosligi shundaki, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida
o‘quvchilarni kasbga qiziqtirish ishlarini chuqur va tizimli ravishda olib borish
an’anaga aylangan bo‘lib, o‘zbek olimlardan O‘.Q.Tolipov, S.A.Boltaboev va
D.N.Razzoqovlarning fikriga ko‘ra, “Kasb tanlashning maqsadini ijodiy hal etish
faqatgina pedagog va psixologlarning emas, balki fanning boshqa yo‘nalishlari
vakillarining ham muammosi hisoblanadi” deb izohlasa, R.H.Jo‘raev, Sh.S.Sharipov,
O.A.Qo‘ysinovlar sinfdan tashqari ishlarda o‘quvchilarni kasb tanlash va tanlagan
kasblarini
o‘zlashtirib
olishlarida
o‘quv-tarbiya
jarayonining
pedagogik
yo‘naltirilganligi bilan ta’minlanishini alohida qayd etgan. N.A.Muslimov va
R.G.Mullaxmetovlar kasbiy maslahat berishda o‘quvchilarning psixologik va shaxsiy
xususiyatlari u yoki bu kasbning o‘ziga xos xususiyatlariga mos bo‘lishini aniqlash
lozimligini ta’kidlaydilar. Rus olimi V.F.Afanasiev kasbiy qiziqishni “Tanlangan
hissiy-kognitiv munosabat va shaxsning muayyan faoliyatga, uni amaliy
o‘zlashtirishga intilishda ifodalangan yo‘nalishi” deb ta’riflagan. Kasbiy qiziqishga
berilgan ta’riflarni umumlashtirgan holda biz mualliflik ta’rifini keltiramiz: kasbiy
qiziqish – bu tanlangan yoki tanlanayotgan kasbiy faoliyatga qaratilgan kognitiv,
hissiy va irodaviy faoliyatni o‘z ichiga olgan aqliy xususiyatlar va holatlarning
murakkab majmui. Bizningcha, kasbiy qiziqish o‘quvchining ongli ravishda kasb
tanlashi va tanlangan soha bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash jarayoni
hisoblanadi.
Innovatsion yondashuv asosida umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchilarining
kasbga qiziqishi jarayonida tor yo‘naltirilgan kasbiy ixtisosliklar bo‘lmasligi, balki
o‘quvchining butun hayoti davomida o‘zini o‘zi kasbiy takomillashtirishga intilishi,
maqsadlarni mustaqil ravishda belgilash va ularga erishish bosqichlarini tashkil etish
qobiliyati bo‘lishligining pedagogik-psixologik xususiyatlari o‘rganib chiqildi.
Asosiy psixologik yo‘nalishlar orasida kasbiy o‘z-o‘zini anglashni o‘rganishda
quyidagilarni
ajratib
ko‘rsatish
lozimligi
aniqlandi:
kasb
tanlashdagi
qiyinchiliklarning shaxsiy muammolar bilan bog‘liqligi. Kelajakda kim bo‘lishni hal
qilish jarayonida bitiruvchining shaxsiy yetuklik darajasi, kelajak rejalarini belgilash
va o‘quvchini shaxs sifatida “o‘zligini topishi”da hayotiy maqsadlarni oldindan
11
bashorat qila olish ko‘nikmasini tarkib toptirish, kasbiy qiziqishlarini rivojlantirishda
o‘z qobiliyatlarni baholay olishi, o‘z taqdirini o‘zi belgilash, kasbiy o‘z-o‘zini
anglashda – tanlangan kasbga nisbatan o‘zining psixologik imkoniyatlari, ehtiyojlari
va moyilligini bilish, o‘z-o‘zini tarbiyalash xususiyatlarini o‘rganish asosida kasbiy
o‘zini o‘zi tayyorlashning amaliy ko‘nikmalarini o‘zlashtirish lozimligi.
Tadqiqotimizda bilishga intiluvchan, qiziquvchan, mantiqiy va kreativ
fikrlaydigan, kasbiy faoliyatini tasavvur eta oladigan, suhbatdoshini diqqat bilan
tinglaydigan hamda nostandart vaziyatlarda mustaqil ravishda harakat qiladigan,
o‘zining xatti-harakatlari uchun javob beradigan o‘quvchilarni tarbiyalashning
pedagogik imkoniyatlari ochib berilgan. Shuningdek, ta’lim tizimining tarkibiy
qismlaridagi sifat o‘zgarishlari natijasida mazmunli faoliyatning tashkiliy jihatlari,
umumiy va maxsus metodika, dasturlar, texnologiya hamda ijtimoiy hamkorlik
vositalarida o‘quvchilar qiziqishini rivojlantirishning innovatsion muhitini yaratish
lozim degan xulosaga kelindi. Innovatsion yondashuv yordamida respublikamizda
amalga oshirilgan ta’lim-tarbiyani rivojlantiruvchi tadqiqot tajribasi va natijalaridan
unumli foydalanish hamda innovatsion yondashuvi asosida muammolarni ijobiy hal
etish, kasbiy qiziqishlarni rivojlantirishga qaratilgan kasb tanlashga yo‘llash
faoliyatni amalga oshirish uchun aniq vositalarni taqdim etish zarur.
Innovatsion muhitda umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilarining kasbiy
qiziqishlari bevosita kasb tanlashda tanlash erkinligi va yo‘nalishlarining
o‘zgaruvchanlik tamoyillariga muvofiq amalga oshirilishi lozimligi, ta’limning
zamonaviy gumanistik paradigmasida shaxsni rivojlantirish, uning o‘z taqdirini o‘zi
belgilash, kasbiy jihatdan ijtimoiy moslashuv emas, balki qiymatli-semantik, o‘z
shaxsiy hayot mazmunini yaratish muhim ustuvor rol o‘ynashini tushunishni qaror
toptirish hisoblanadi. Kasbiy qiziqish nafaqat kasbning individual xususiyatlari va
sifatlarini hisobga olishga, balki shaxsning shaxsiy fazilatlari hamda kasb
talablaridagi o‘zgarishlarni ham hisobga olinishi asoslandi.
Shunga asoslanib, kasb tanlash holatini quyidagi tarkibiy qismlarga ajratish
lozim: jamiyat ehtiyojlarining umumiy va mintaqaviy tuzilishi; ijtimoiy makro va
mikro muhit; mazmunli va texnologik xususiyatlar majmui turli xil kasbiy faoliyat
turlari hamda ularga nisbatan jamiyatda shakllangan baholash munosabatlari;
psixologik, psixofiziologik va shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari; kelajakni anglash
darajasi va yo‘nalishi, kasblar dunyosi hamda kadrlarga bo‘lgan ehtiyojning ortishi.
Kasbiy qiziqish o‘quvchi shaxsining barqaror individual xususiyatlarini
shakllantirish va namoyon qilishida shaxsning o‘z o‘zini kasbiy anglashi, atrofdagi
ijtimoiy muhitning shaxsiyatiga ta’siri, shaxsning faol hayotiy pozitsiyasi bilan
aloqadorligi hisoblanadi. O‘zgaruvchan mehnat bozorida kasbiy qiziqishlarni
takomillashtirish muammosi pedagogik, psixologik va sotsiologik tahlildan kelib
chiqqan holda o‘zi yo‘lini o‘zi tanlashda ongli harakat hamda kasb tanlashda
ijtimoiy-madaniy muhit yaratish lozimligi kasbga qiziqtirishning ijtimoiy pedagogik
va psixologik tuzilmasida aks ettirilgan (1-rasm). Ushbu tuzilmaning tuzilishini
konstruktivligi, bizning fikrimizcha, tizimlashtirish yutuqlarini hisobga olgan holda
amalga oshirilishi, tizimni tashkil etuvchi omillarni taqsimlash va yuqori tizim hamda
quyi tizim o‘rtasidagi ierarxik munosabatlarni bog‘lash lozimligi haqida hulosaga
kelindi.
|
