90
Ta‘lim jarayonining modelini yaratish uni batafsil o‗rganishni talab qiladi.
Ta‘lim faoliyatida modellashtirish muhim rol o‗ynaydi. Bu rivojlanuvchi samara
beradi va о‗quvchilarni о‗rganishga undaydi hamda fanlararо aloqalarni kengaytiradi.
Ta‘lim jarayoni modeli 2.18-rasmda kо‗rsatilgan tarkibiy qismlardan iborat va
ular: о‗qituvchining talabalar bilan о‗zaro munosabati, har bir о‗quvchining
ehtiyojlari va manfaatlarini, uning rivojlanish darajasini, ijtimoiy mavqeini va
turmush sharoitlarini qondirishga qaratilgan. Ta‘lim jarayonini qurish yо‗llari,
ya'ni uning mazmunini amalga oshirish shakli muayyan holatlar va vaziyatlar
talablariga javob beradigan o‗quv faoliyatining
predmetli-fazoviy sohasini
o‗zgartirish va talabalar faoliyati uchun variantlar sonini ko‗paytirishga imkon
beruvchi turli xil ish usullari va texnikadan iborat. Modellashtirish tanlov erkinligi
tamoyili asosida amalga oshiriladi, bu har bir talabaga afzal ko‗rgan mavzu
materialidan foydalanish imkoniyatini beradi. O‗qituvchi tanlovning to‗g‗riligi
haqida o‗z nuqtai nazarini talabalarga yuklamaydi. U faqat talabalar faoliyatini
boshqaradi hamda ularga harakatlarni bajarishda maksimal erkinlik va mustaqillik
beradi. O‗quv jarayonining modelini qurish o‗qituvchi tomonidan ta‘lim faoliyatini
rejalashtirishga kompleks yondashuv, o‗quv jarayonining
hozirgi rivojlanishi va
aniq pedagogik vaziyatni batafsil tahlil qilish, talabalarning rivojlanishi va o‗quv
jarayoni uchun prognozlar tayyorlash asosida amalga oshiriladi.
O‗quv jarayonining modeli quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
Davomiylik - model uzluksiz ta‘lim jarayonining xususiyatlarini aks ettirishi kerak.
Tasodifiylik - tasodifiy parametrlar va xususiyatlarning mavjudligini, shuningdek,
qo‗llash imkoniyatlarini anglatadi. Dinamiklik - model rivojlanayotgan bo‗lishi
kerak. Axborot uskunalari - model haqiqiy ob'yektning barcha muhim
xususiyatlarini va ma‘lumotlarni aks ettirishi kerak. Ta‘lim jarayonining har bir
modeli, u shakllangan ta‘lim darajasi va bosqichidan qat'i nazar, ta‘lim
faoliyatining o‗ziga xos xususiyatlarini, tamoyillari,
shakllari, o‗qitish usullari va
vositalarini o‗zida aks ettirishi kerak. Ta‘lim jarayonlari modellarining quyidagi
turlari mavjud:
91
Rivojlantiruvchi ta‘lim modeli. U taʼlimni rivojlantirish konsepsiyasiga
asoslanadi va oʻquv jarayonini konsepsiyada tasdiqlangan tamoyillar asosida
qurishni nazarda tutadi.
Muammoli ta‘lim modeli. U ta‘lim faoliyatini qurishda muammoli usullardan
foydalanishga, ya'ni, muammoning bayoni va uni hal qilishga qaratilgan izlanish
va tadqiqot faoliyatiga asoslanadi.
Trening o‗yin modeli. U o‗quvchining rivojlanishiga hissa qo‗shadigan va uni
bilim olishga undaydigan didaktik o‗yinga asoslangan.
Kibernetik ta‘lim modeli. U ta‘lim faoliyatini axborotni izlash, uzatish, qayta
ishlash va saqlash bilan bog‗liq tizimli jarayon sifatida ko‗rib chiqishga asoslanadi.
O‗quv jarayonining modellarini qurish usullari ta‘lim
faoliyati modelini
qurishga qaratilgan maqsadni aniqlash bilan boshlanadi, ya'ni, o‗qituvchi nima
uchun ta‘lim faoliyatini tashkil etish kerakligini, u qanday natijalarga olib kelishi
kerakligini, muayyan yosh guruhidagi o‗quvchilarga nimani o‗rgatish kerakligini
aniqlashi kerak. Unda ta‘lim jarayonini o‗rganish amalga oshirilib, uning o‗ziga
xosligi
ochib beriladi, so‗ngra modellashtirishning oqilona vositalari va usullari
tanlanadi. Modellashtirish quyidagi asosiy usullar bilan amalga oshiriladi:
Deduktiv modellashtirish. Tа‘lim faoliyatini аmаlga oshirish uchun mа‘lum
bir shablon modeli mavjud. Uning asosida mа‘lum bir model quriladi va umumiy
ilmiy mа‘lumotlar, tа‘limning nazariy tadqiqotlari, amaliy tajribalardan
foydalangan holda tа‘limning muayyan bosqichida о‗quv ishlarini tashkil etish
bо‗yicha aniq mа‘lumotlar izlanadi, tekshiriladi va kо‗rsatiladi.
Induktiv modellashtirish . Bu ilmiy asosga ega bo‗lmagan, sinovdan o‗tmagan
va samarali ekanligi isbotlanmagan ba‘zi bir taxminlar, g‗oyalar
asosida model
yaratishni o‗z ichiga oladi. Ushbu taxminlar va g‗oyalarni sinab ko‗rish uchun
eksperimental ishlar olib boriladi hamda ularning samaradorligi tasdiqlanadi yoki
bu g‗oyalarni rad etib va ularni yangilari bilan almashtiriladi [109]. Ish jarayоnida
mоdel va о‗quv faoliyati о‗ziga xоs parametrlarining qiymatlari aniqlanadi,
mоdelni qurish algоritmlari ishlab chiqiladi, takоmillashtiriladi va tuzatiladi.
92
Kompleks modellashtirish. U deduktiv va induktiv usuldan bir vaqtda
foydalanishga asoslangan. Ta‘lim jarayonini modellashtirishning asosiy talabi
modelning to‗g‗riligidir. Model o‗quv
faoliyatining haqiqiy, ishonchli faktlari va
xususiyatlarini aks ettirishi va haqiqiy ta‘lim jarayoniga va uning asosiy
xususiyatlariga imkon qadar yaqin bo‗lishi kerak [83].
2.4-jadval
