Tokning kesiladigan qismlari

54 
Tayanch suzlar . Tok tuplarini yashil ksmlari xomtok novdani uchini 
chilpish kilish xalkalash 
8.1.
Uzumchilikda tok kesish muhim agrotexnik tadbirlardan biri bo‘lib, 
tokning o‘sishi va meva qilishini tartibga soluvchi vositadir. Bu shakl berish usuli 
tokni parvarishlash uchun qulay bo‘lib,
u tokzorlardan foydalanish muddatini 
uzaytiradi, ya’ni yoshartiradi. Tokka to‘g‘ri shakl berilish, uni o‘stirish tizimini 
tupdan yaxshilab, uzoq vaqt va muttasil hosil olinishini ta’minlaydi, quyosh nuridan, 
issiqlik, suv va oziqa moddalaridan to‘liq foydalanishga, shuningdek, texnika 
vositalaridan keng qo‘llanishiga sharoit yaratadi. Pirovard natijada katta daromad 
keltiradi.
Agar tok qishda ko‘miladigan mintaqada o‘stirilsa, ko‘pincha, ularni ko‘p 
yengli, yelpig‘ichsimon shaklidan uzumchilik fermerlari ko‘proq foydalanishadi. Bu 
tok tuplarini ko‘mishni osonlashtiradi, hosil elementlarni beshikast saqlab 
qoldirishga imkon beradi.
Tuplarni shakllantirishda va ulardan foydalanishda o‘z vaqtida, to‘g‘ri xom 
tok qilish muhim ahamiyatga ega. 
Uzum tupida yetarli miqdorda kurtaklar bo‘lmasa, rivojlanadigan novdalar 
soni amalda kamayib ketadi. Kurtaklar qo‘ltig‘ida me’yordan ortiqcha kurtak bo‘lsa, 
hosildorlik pasayadi, uzum boshi va mevasining o‘rtacha og‘irligi kamayadi, keyingi 
yili meva olish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan novdalar uzunligi va sonini 
qisqartirish lozim bo‘ladi.
Tokzorlarda tok kesishni birinchi navbatda, erta va o‘rtapishar navlardan 
boshlash zarur, chunki ularning novdalari tezroq pishadi, kesishga qulay bo‘ladi. 
Tokni umum qabul qilingan texnologiya bo‘yicha kesish tavsiya etiladi. Bunda 
o‘tkir tok qaychi va arradan foydalanish tavsiya etiladi. Yenglar faqat ichki 
tomondan kesiladi va bunda kesilgan joylar yaqinidagi zararlangan maydonlarning 
tutashib ketishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Natijada bu tupning o‘sishini susaytiradi 
va hosildorligini kamaytiradi. Zanglarni kunda qoldirmay kesish, burchak kurtakdan 
novda hosil bo‘lishini istisno etish lozimligi ko‘rsatilgan. 

55 
O‘rinbosar novda har doim mevali novdadan pastda va yengning tashqi 
tomonida qoldirilishining afzalligi isbotlangan.Yengda bir necha mevali novda 
qoldirilganda, kesish uzunligini ularning joylashganligiga koʻra tabaqalashtirish 
kerak: mevali novda eng asosidan qancha uzoqda joylashgan bo‘lsa, u shunchalik 
uzoqda (uzun) qoldirilib kesish tavsiya qilingan. Novdadagi kesik silliq bo‘lishi va 
tez bitishi uchun tok qaychining bo‘rtik kesuvchi jag‘i tupda qoladigan novda yoki 
eng qismiga qaratilib kesish zarurdir.
Kuzgi tok kesishni shakllantirish uchunkeraksiz novdalar va o‘sib ketgan 
yenglar olib tashlanadi, bir yillik novdalarni ishlatilish maqsadiga (novda yoki 
mevali novda) ko‘ra kaltalashtiriladi va bu yaxshi natija beradi.
Meva qiladigan yelpig‘ichsimon shakldagi tuplar tup boshidan kesiladi, 
bunda skelet novda bargdan tozalanadi. Tik o‘suvchi novdalar asosga taqab kesiladi. 
O‘sib ketgan va egilmaydigan bo‘lib qolgan yenglar olib tashlanadi. Ular o‘rniga 
bachki(o‘rinbosar) novdalar qoldiriladi. Tupda pishgan novda to‘rttadan kam bo‘lsa, 
u holda qator joylashgan kuchli novdalar yangi yeng shakllantirish uchun qoldiriladi. 
Yenglar uchun asosga yaqin joylashgan ikki-uchta kuchli novda tanlanadi, tupning 
ichki tomoniga qarab o‘sgan eng pastki 2-3 ta ko‘zcha, undan yuqorisida 6-7 ta, eng 
yuqorisida 10-15 ta ko‘zcha koldirib kesish maqsadga muvofiqdir. Yeng tez o‘sib 
ketmasligi uchun o‘rinbosar novdalar qoldiriladi. Ikkita hosilli novda kuchli hosil 
bo‘g‘inini tashkil etadi. 
Toklari ko‘miladigan tumanlarda kuzda ularni kesishda qabul qilingan kesish 
me’yoridan 20-25% ortiq miqdorda hosilli novdalar ko‘proq qoldirilib kesiladi. 
Chunki, qish fasli va erta bahor qanday kelishiga qarab, hosilli novdalarning 
ko‘zchalari ko‘p qoldiriladi va ko‘klamda toklar ochilgandan so‘ng, sovuq urgan, 
shikastlangan novdalar olib tashlanadi va korrektirovka qilinadi. 
Har yili tok navlaridan yuqori va sifatli hosil olish uchun ulardagi kurtaklar 
sonini, tokning o‘sish kuchi, nav xili va hosil berish xossalarini inobatga olib, tok 
kesishni o‘tkazish tavsiya etiladi. 
Meva qilish koeffisiyenti past bo‘lgan (rivojlangan novdalardagi uzumboshi 
sonlari), kuchli o‘suvchi xo‘raki uzum navlaridan: Oq va Pushti toyfi, Nimrang, 

56 
Husayni, Surxak kitabskiy, shuningdek, mayizbop uzumlardan-Qora va Oq 
Kishmish, Kishmish Xishrau, Kishmish So‘g‘diyona, Kishmish Samarqand va h. 
k.larda ko‘zchalar (pindiq) ko‘proq qoldiriladi. Tokning yoshi va o‘sish kuchi, nav 
xiliga qarab, yenglarida kuchaytirilgan hosilli novdalar qoldirilib, ularning soni 
novdaning yo‘g‘on va ingichkaligiga qarab, 10-16 tagacha, voish va so‘ritoklarda 
uzum naviga qarab, 20 tagacha kurtak qoldirib kesiladi. Baquvvat, ko‘p yillik 
toklarda 200-300 tagacha kurtak qoldirib kesiladi. 
Soyaki, Bayan-shirey, Kuljinskiy navlarida oziqlanish maydoni 3x2,5 m ni 
tashkil etib, hosilli novdalarida 160-200 tagacha kurtaklar qoldirilsa maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. 
O‘rtacha o‘suvchi Pushti Muskat, Saperavi, Aleatiko vinobop uzum navlarida 
kurtaklar soni 150 dan 180 tagacha bo‘lganda, hosili mo‘l va sifatli bo‘ladi. Hosil
novdalari ko‘p va kuchsiz o‘suvchi vinobop navlarda Pino chernыy va Risling 
navlarida kurtaklar sonini 80-100 tadan ortiq qoldirmaslik kerak. 
Viloyat sharoitida tok navining o‘sish kuchi va navning xiliga, turiga qarab, 
kuchli o‘suvchi navlar uzun, sekin o‘suvchi navlar esa kalta kesiladi. Hosil 
novdalarida 6-8, 9-12, 13-16-20 tagacha kurtak qoldirib kesiladi. 
Viloyatning ko‘pgina tumanlarida tok tupini ko‘mishdan oldin va ochgandan 
keyin erta bahorda bo‘lib turadigan qora sovuqlar, kurtaklarning zararlanishiga, tok 
tanasining ko‘p yillik qismlaridagi to‘qimalarning qurishiga olib kelishi mumkin. 
Kuchli zararlangan tokzorlarda qisqa muddat ichida tok tupi yer ustki qismini 
qayta tiklash va ikkilamchi novdalardan (bachkilar) va ko‘p yillik tok tanasidagi 
uyg‘onmagan kurtaklarning uyg‘onishidan hosil olish uchun tok tupiga yuqori 
agrotexnik tadbirlar o‘tkazish natijasida hosil olish imkonini yaratish mumkin. 
Ta’kidlash joizki, tokning asosiy novdvlarida, kundaning pastki qismida 
rivojlanmagan, uyg‘onmagan kurtaklar zaxirasi mavjud. Ulardan asosan o‘suv 
shoxlari, ya’ni mevasiz novdalar paydo bo‘ladi va tok tupini qayta tiklanishiga sabab 
bo‘ladi. 

57 
Tokka yaxshi suv-oziqa rejimi qo‘llanilganda, qo‘shimcha kurtaklarning 
rivojlanishiga olib keladi. Sovuqdan zararlangan tokzorlarni birinchi navbatda, 
sug‘orish va sug‘orish bilan birgalikda oziqalash talab etiladi. 
Sug‘orilgandan keyin tok novdasida ko‘plab bachkilar o‘sib chiqadi, ulardan 
tana tupida qulay joylashgan, tupning pastki qismida va qator bo‘ylab o‘suvchi 8-10 
ta kurtakli novda qoldiriladi, qolganlari yulib tashlanadi. Bu tadbirni imkon qadar 
barvaqt, ya’ni yosh novdalar tez yulinadigan davrda o‘tkazilishi lozim. 
Plastik, yengli qilib to‘g‘ri shakllantirilgan va kesilgan tok tupi oson va 
ixcham holda yer betiga joylashadi, bunday holat tokni kechki kuzda sifatli qilib 
ko‘milishga imkon beradi. 
Ko‘p yillik ma’lumot natijalariga qaraganda, O‘zbekiston Respublikasining 
shimoliy hududlarida ko‘pincha, noyabr oyining birinchi dekadasida havo harorati 
minus 10-12
0
Sgachani tashkil etgan. Ana shunday ayozli kunlarda hali novdalari 
pishib ulgurmagan va ko‘milmaydigan tok novdalariga jiddiy zarar yetkazishi 
mumkin. Shu bois, qora sovuq tushma- sidan oldin toklarni oktyabr 
oyining 2-dekadasdan boshlab, ularni kesish, hosilni yig‘ish va ko‘mish ishlarini 
tugallash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Yarim yelpig‘ichsimon shakl berilgan tok novdalari faqat bir tomonga pastki 
va ikkinchi simlarga, hosil beruvchi novdalar esa, 1-2 va istisno tariqasida(baquvvat, 
tez o‘suvchi tok navlari) 3 –simlarga tartib bilan novdarni joylashtirib bog‘lanadi. 
Tok novdalarining pishib etilishi, hosil berishi, uning sifatli va ko‘rimli bo‘lishi, 
ularni qishgi mavsumga tayyorlash ishlari o‘tkaziladigan agrotexnik tadbirlarning 
sifatli va o‘z muddatida to‘g‘ri bajarilishiga bevosita bog‘liqdir.
Bir qator tok navlarida gullar qo‘sh jinsli bo‘ladi. Ayrim uzum navlari esa 
ayrim jinslidir. Masalan, Charos, Kattaqo‘rg‘on va Nimrang va boshqa shunga 
o‘xshash uzum navlarining gullari urg‘ochi tipdagi gul toifasiga kiradi. Bunday 
tipdagi uzum navlarini yaxshi parvarishlash bilan birgalikda, chetdan yaxshi 
changlanishiga (sun’iy changlantirish) sharoit yaratish ham lozim bo‘ladi. 
Shundagina ularning gullari yaxshi changlanib urug‘lanadi. Qayerda shu toifadagi 

58 
tok navlari bo‘lsa, ularning yaqiniga Oq va Qora kishmish, Husayni, Pushti Toyfi 
singari uzum navlarini ekish tavsiya etiladi. 
Tok novdalarini xomtok qilish asosan ikki marta o‘tkaziladi. Birinchisi 

Download 1,6 Mb.