63
ilmiy-tadqiqot institutining ma’lumotlariga ko‘ra, gektaridan 200-300 s. hosil
yetishtirish uchun, bir yillik novdalarning o‘sishiga va olingan xosil hisobiga tok
o‘simligi yerdan: 90-105 kg. azot, 40-50 kg. fosfor hamda 200-300 kg. kaliy
moddalarini o‘zlashtirishi keltirilgan. Oziq, moddalarning tuproqdan ko‘p
miqdorda chiqib ketishi eng avvalo barglar, g‘ujumlar, kesilgan
novdalar hisobiga
vujudga keladi. Tok oziq moddalarning asosiy kismini novdalar o‘sa boshlashidan,
to hosilning pishguniga kadar o‘zlashtiradi. Shuning uchun tok o‘simligi o‘g‘itga
doimo talabchan bo‘ladi.
Tok yillik o‘sish jarayonida tuproq va havodan anorganik moddalarni
o‘zlashtirib, ularni organik moddalarga aylantiradi va o‘zining vegetativ va
reproduktiv organlarini shakllantirishga sarflaydi. Ilmiy ma’lumotlarga ko‘ra, tok
butasi uchun 70 dan ortiq oziq moddalar zarur bo‘lar ekan. Ammo,
ushbu oziq
moddalar o‘simlik tomonidan turli shakl va miqdorda o‘zlashtiriladi. Asosiy oziq
moddalarga uglerod, kislorod, vodorod, jumladan, azot, fosfor, kaliy, kalsiy,
magniy, temir, oltingugurt kabi makroelementlar hamda bor, marganes, molibden,
mis, rux, kobalt, yod kabi mikroelementlar kiradi.
Tok boshqa o‘simliklar qatori oziq moddalarni, asosan bargi va ildizi
orqali o‘zlashtiradi.
S.G.Bondarenko(1980) ma’lumotlariga binoan, tok butasi quruq massasining
taxminan 90% ini uglerod va kislorod (deyarli teng miqdorda), 5%
ni vodorod,
qolgan 5%ni esa mineral elementlar tashkil etishini o‘z tadqiqotlarida aniqlagan.
Tokning me’yor darajada oziqlanishi uchun asosan, quyidagi sharoitlar
b o‘l i s h i zarur: a ) tuproqda so‘ruvchi ildizlarning ko‘p bo‘lishligi, b ) tuproq
namligi yetarli bo‘lishi, v ) ildizlarning kislorod bilan ta’minlaganligi, g) oziq
moddalarning mavjudligi.
Dastlabki ikki sharoit tuproqqa ishlov berish va sug‘orish kabi
agrotexnik
tadbirlar tuproqqa o‘g‘it berish bilan yakunlanadi.
Tokzor tuproqlari turli ekologik sharoitlarda, hatto bir xo‘jalikning o‘zida
mexanikaviy va kimѐviy tarkibi bo‘yicha farq qilishi mumkin. Shuning uchun
xo‘jalikning yer maydonini agrokimyoviy kartagrafiyalash asosida o‘g‘itlashni
64
tashkil etish zarur. Tuprok unum- dorligini ko‘rsatuvchi omillar aniqlangach, shu
asosida tokzorlarni o‘g‘itlashni amalga oshirish kerak.
Ayniqsa, azot, fosfor, kaliy kabi asosiy mineral moddalarning tok o‘simligi
hayotida muhim rol o‘ynaydi.
Azot
oksillar,
fermentlar, vitaminlar, nuklein kislotalar,
aminokislotalar,
xlorofill, glyukozalar kabi moddalar tarkibiga kiradi. Azot saqlovchi moddalar tok
butasidagi moddalar almashinishi (metabolizm) jarayonida muhim o‘rin egallaydi.
Azot tuproqdagi gumus va mineral holida bo‘lib, ular faqat mikroorganizmlar
ta’sirida parchalanib nitrat va ammiak shakliga o‘tgandagina o‘simlik tomonidan
o‘zlashtiriladi.
Azotning nitrat shakli o‘simlik tomonidan tez o‘zlashtiriladi.
Azot yetarli bo‘lganda tok novdalari jadal o‘sadi,
mahsuldorligi va
g‘ujumlardagi qand moddalari miqdori ortadi.
Azot yetishmasa, kurtaklar kech uyg‘onadi, novdalar sust o‘sadi, g‘ujumlar
yaxshi tugmaydi, uzum boshlari siyraklashadi, barglar och yashil rangga kiradi.
Azot ko‘payib ketsa, kurtaklar
to‘liq
shakllanmaydi,
kurtaklar barvaqt
uyg‘onib novdalar va bachkilar ko‘plab rivojlanadi, novdalar yaxshi pishmaydi,
sovuqqa chidamsiz bo‘ladi.
