VƏ vasiTƏLƏRİ fənnindən mühazirələr toplusu hazirladi qaim cəFƏrov metrologiya haqqında ümumi məlumat

Şəkil 11.6 - da sabit cərəyan mənbəyindən qidalanan körpü sxemi göstərilmişdir:

Körpü 4 çiyindən ibarətdir: R₁ və R₂ balans və ya nisbət çiyinləri, R_x ölçülən çiyin, R₀ nümunəvi dəyişən çiyindir. Körpünün 4 təpə nöqtəsi vardır: A; B; C və D.

Sabit cərəyan körpüsü vasitəsilə aktiv müqavimət ölçülərkən göstərici cihaz kimi istifadə olunan qalvanometr körpünün tarazlıq şərtini göstərir. R₀ – ın qiymətini dəyişməklə qalvanometrin göstəricisi sıfra endirilir və körpünün tarazlıq şərti yaranır. Sabit cərəyan körpülərində tarazlıq şərti aşağıdakı kimidir:

R₁ ∙ R₀ = R₂ ∙R_x ( 11.3 )

buradan  (11.4 )

R₁ = R₂ olduqda R_x = R₀ olur, yəni ölçülən müqavimətin qiyməti birbaşa R₀ – dan oxunur. Körpünün nümunəvi dəyişən çiyni R₀ çox sayda bölgülərə malik olan müqavimətlər mağazası şəklində hazırlanır və onun vasitəsilə körpü tarazlaşdırılır. R₁ / R₂ adətən 1:1; 1:3; 1:5; 1:10; 1:100; 10:1; 100:1 və s. nisbətləri ilə xarakterizə olunur.

Sabit cərəyan körpüləri ayrıca cihaz şəklində və ya avadanlığın tərkibində yığılır.

Dəyişən cərəyan körpüsü

Bir neçə kHs tezliklərdə ölçülən müqavimətin modulunu və itki bucağını təyin etmək üçün şəkil 11.7 – də göstərilən körpü sxemlərindən istifadə olunur:

Bu körpülərdə tarazlıq şərti sabit cərəyan körpüsündə olduğu kimidir: yəni qarşı çiyinlərin müqavimətlərinin hasilləri bir- birinə bərabərdir. Belə ki, tam müqavimət

Z= | Z | e^jφ ( 11.5 )

olduğu üçün tarazlıq şərti modul şərtinə və bucaq şərtinə ayrılır. Modul şərtində qarşı çiyinlərin müqavimətlərinin hasilləri bir- birinə bərabərdir. Bucaq şərtində qarşı çiyinlərin bucaq qiymətlərinin cəbri cəmi bir - birinə bərabərdir. Beləliklə, dəyişən cərəyan körpüsünü tarazlaşdırmaq üçün modula və bucağa görə (yəni aktiv və reaktiv toplananlara görə) iki tənzimləmə aparılmalıdır. Reaktiv element kimi adətən tutumlar mağazasından istifadə olunur. Tutumlar mağazasının sxemə qoşulması elə olmalıdır ki, bucaq şərti təmin olunsun: induktiv xarakterli müqaviməti ölçmək üçün Z_x çiyninin qarşısındakı əks çiynə qoşulmalıdır, tutum xarakterli müqaviməti ölçdükdə qarışıq çiyinlərə qoşulmalıdır. Bərabərlik şərtindən aşağıdakı hesabat düsturları alınır:

Maksvell sxemi üçün ( şəkil 11.7 a )

R_X = R₂ R₄ / R₃ L_X = R₂R₄C₃ tgφ_X = ω R₃C₃

( 11.6 )

Xey sxemi üçün ( şəkil 11.7 b )

R_X = R₂R₄ / R₃ · ( ω R₃ C₃ )² / 1+ ( ω R₃ C₃ )²

L_X = R₂R₄C₃ / 1+( ω R₃C₃ )² tg φ_x = 1 / ω R₃C₃

( 11.7 )

R_X = R₄ / R₂ · R₃ / 1+( ωR₃ C₃ )²

C_X = R₂ / R₄ ( C₃+1 / ω² R₃² C₃ ) tgφ_x = ωR₃C₃

( 11.8 )

R_X = R₃R₄ / R₂ C_X = C₃R₂ / R₄ tgφ_X = 1 /ω R₃C₃ ( 11.9 )

Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıdakı düstürlar o zaman tətbiq olunur ki, ölçülən kompleks müqavimət ardıcıl qoşulmuş aktiv və reaktiv müqavimətlərdən ibarət olsun. Onların paralel qoşulduğu hal üçün başqa düsturlardan istifadə olunur. Belə körpü sxemlərində göstərici kimi telefon və yaxud detektorla birlikdə maqnitoelektrik cihaz istifadə oluna bilər.

5 kHs – dən yuxarı tezliklərdə ölçmə apardıqda körpü sxemlərinin diqqətlə ekranlaşması zərurəti yaranır, çünki belə tezliklərdə parazit tutumlar ölçmənin nəticəsinə böyük təsir göstərir. Yüksək tezliklərdə ölçmə diferensial körpülərdən istifadə edilməklə aparılır. Diferensial körpü vasitəsilə induktiv və tutum xarakterli müqavimətlər ölçülür. Burada əsas element yüksək dərəcədə simmetrik sarğılara malik olan diferensial transformatordur. Dəqiq tutumların və rezistorların köməyilə körpünün tarazlığı ( 0 tarazlıq ) tənzim edilir. 0 tarazlığı yoxlanıldıqdan sonra bunun sayəsində parazit tutumların təsiri azalır və ölçməyə başlamaq mümkündür. Diferensial körpüdə GQ göstərici qurğu kimi səviyyə göstəricisi, ossilloqraf və yaxud detektorla birlikdə qoşulmuş telefondan istifadə edilir. Diferensial körpünün sxemi şəkil 11.8 – də göstərilmişdir:

I, II və III, IV sarğıları elə dəqiqliklə yerinə yetirilir ki, körpünün tarazlıq şərtində Z_AB = Z_CD olduqda I və II sarğılardakı cərəyanın təsirindən cihazın göstərişi 0 - a yaxınlaşsın.