Xalqaro biznesni ahloqiy yuritishning asosiy belgilari

172 
darajada tarqalgan. Bir davlatda talabga ega bo’lmagan, boshqa 
mamlakatda iste’molchilarning daromadlari va didiga mos keluvchi 
tovarlarni sotish ahloqiydir. Masalan, hozirgi vaqtda past aholi turmush 
darajasiga ega davlatlarda oq-qora televizorlarni eksport qilish ahloqan 
mumkindir. Shu bilan birga biror mamlakatda inson salomatligi va atrof-
muhit uchun zararli deb hisoblangan tovarlarni hech qaysi bir mamlakatda 
sotish mumkin emas. 
Biznesda raqobat mumkin va ahloqiy jihatdan qoralanmaydi. Biroq u 
har doim sog’lom fikr va oddiy insoniylikning jiddiy me’yorlari bilan 
cheklangan bo’lishi hamda obro’ tushishiga olib kelmasligi kerak. 
Vujudga kelgan sharoitlar ishlab chiqaruvchini nisbatan yuqori sifatli 
tovarni ishlab chiqarib pastroq bahoda sotishga majbur qilishi mumkin. 
Lekin hech bir vaziyat yolg’on, tuhmat, o’g’rilik, jismoniy zo’rlash va 
qonunbuzarlikni oqlay olmaydi. Xususan, iste’molchilarni aldashga yo’l 
qo’yilmaydi, chunki ular bilan munosabatlar reklama singari uzoq 
muddatli yetkazib berishlar va sotuvlarga yo’naltirilgan holda olib borilishi 
kerak. 
Yuqori baho natijasida doimiy yoki potensial iste’molchilar yetkazib 
beruvchilardan uzoqlashsa yoki bemorlar mablag’ yetishmasligi sababli 
dorilarning yo’qligidan vafot etsalar, foydani ko’paytirishga intilish 
oqlanmaydi. Bunday vositalar bo’lg’usi sotuvlar uchun sharoitlarni 
yomonlashtirishi mumkin. Shuningdek, juda yuqori daromadlar bu 
tarmoqqa yangi raqobatchilarni jalb qilishini e’tiborga olish zarur. 
Moliyaviy faoliyat etikasi barcha ishbilarmonlik, shu jumladan, 
buxgalterlik hisob-kitoblarini ham haqqoniy bo’lishini anglatadi. Moliya-
biznes tili, shu sababli menejerning moliyaviy hisoboti haqqoniy, oqilona, 
ishonchli bo’lishi kerak, uning ma’nosi ham shunda. Ishbilarmonlik 
bo’yicha moliyaviy hisobotni tuzish uchun shart-sharoit bo’lib, quyidagi 3 
ta talab hisoblanadi: 
1. Moliyaviy hisobot tuzilayotgan qoidalar to’g’ri va real 
vaziyatlarga javob berishi kerak.
2. Bu qoidalar korporatsiyaning barcha bo’limlari uchun bir 
ko’rinishda bo’lishi kerak. 
3. Hisobotlarda faqat ishonchli, tekshirilgan 
ma’lumotlardan 
foydalanish zarur. 
Lotin Amerikasi va Osiyo davlatlarida tadbirkorlik faoliyati uchun 
poraxo’rlikning zarurligi to’g’risidagi keng tarqalgan fikr yirik 
biznesmenlar tomonidan rad etilishi kerak. Poraxo’rlik bu ma’naviyatsizlik 
va ahloqsizlikdir. Pora oluvchilar va pora beruvchilar ohir-oqibatda doim 

173 
fosh etiladi va o’z obro’sini yo’qotadi. 
Shunga qaramay, afsuski, hozirgi vaqtda faqat rivojlanayotgan 
mamlakatlarda emas, butun dunyoda poraxo’rlik tarqalgan. Jahon 
biznesida poraxo’rlik odatda katta bo’lmagan joriy shartnomalarni bajarish 
sharoitlariga qaraganda poraxo’r va pora beruvchilarning fosh etilishiga 
kamroq imkoniyat yaratuvchi yirik ko’lamli loyihalarni bajarish vaqtida 
avj 
oladi. 
Mutaxassislarning 
ta’kidlashicha, 
so’nggi 
yillarda 
avtomobilsozlik sanoatida xalqaro biznes birinchi navbatda Amerika 
kompaniyalari bitimlar ochiqligining amaliyotda qo’llanishi, shuningdek, 
yapon ishlab chiqaruvchilarining o’z Yevropa yetkazib beruvchilariga 
qo’yayotgan qattiq talablari natijasida poraxo’rlik va ta’magirlikdan ancha 
tozalandi.
Shu bilan bir vaqtda 90-yillar oxirida xalqaro iqtisodiy 
munosabatlardagi 
poraxo’rliklar bilan bog’liq janjallar haqidagi 
ma’lumotlar mavjud. Amerika ekspertlari xalqaro poraxo’rlik hajmini 
ulkan miqdorlar bilan baholaydilar: faqat 1997 yilning o’zidayok 60ta 
yirik xalqaro bitimlarda poraxo’rlik aniqlangan. Poralarning umumiy 
miqdori 30 mlrd. dollarni tashkil etgan. «Shpigel» jurnali chop etgan 
maqolada «Folksvagen» va «Djeneral motors» avtogigantlarining xaridlar 
bo’yicha bo’limlari vakillari foydali shartnomalar imzolashdan manfaatdor 
yetkazib beruvchilardan muntazam pora talab qilishda ayblanadilar. 
Xususan, «Shkoda» firmasi (nemis kompaniyasining chex bo’limi) 
uchun bo’yash zavodini qurish loyihasida ishtirok etuvchi «Folksvagen» 
kompaniyasi xaridlar bo’limining 3ta menejeriga ayb qo’yilgan edi. 
Ma’lum mukofot uchun bu menejerlar «Ey-Bi-Bi» shveytsariya-shved 
firmasiga foydali kontrakt tashkil etishni taklif qildilar. «Folksvagen» 
kompaniyasining rahbariyati ularni ishdan chetlashtirdi va bu ish tergovini 
nemis prokuraturasiga topshirdi. 
Poraxo’rlik bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan ayrim davlatlarda ham
namoyon bo’lmoqda. Masalan, Mongoliyada 80-yillarda hatto
“poraxo’rlik” so’zi ham yo’q edi. 90-yillar oxirida bu illat ayniqsa,
hukmron tabaqalar orasida keng tarqaldi. Mutaxassislar Mongoliyada
pora berish va olishning 48 sababini keltiradilar. Ular orasida - 
yuqori lavozimga tayinlash, bojxona va chegara xizmatini sotib olish.
Mamlakatda poraxo’rlikka qarshi kurash bo’yicha yirik xorijiy
mutaxassislarning ishtirokida seminarlar o’tkazilmoqda. 
Ministrlar va parlament vakillari bu illatga qarshi kurashishda
tajriba almashish uchun chet elga chiqmoqdalar. Mongoliya hukumati 
korrupsiyani mamlakat havfsizligiga tahdid deb hisoblaydi.

174 
Xorijiy shartnomalar taqdirini hal qiluvchi rasmiy shaxslarni
sotib olish amaliyotiga barham berish uchun tarkibiga 29 ta eng
rivojlangan mamlakat, shuningdek, Argentina, Braziliya, Bolgariya, 
Chili va Slovakiya kiruvchi Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot
tashkiloti (IHTT) ga a’zo mamlakatlar 1997 yilda xalqaro biznes
sohasida xorijiy mansabdorlarni sotib olish bilan kurashish haqidagi
Konvensiyani imzoladilar. Konvensiya pora beruvchilarga qarshi
kurashishga qaratilgan bo’lib, a’zo mamlakatlar ularni jinoiy tartibda
jazolashlari, shuningdek, bunday holatlarni aniqlash bo’yicha
hamkorlik qilishlari zarur. 
Hatto poraxo’rlik avj olgan Lotin Amerikasi ham o’zining
bunday noma’qul obro’siga chek qo’yishga qaror qildi. Amerika
davlatlari tashkilotiga (ADT) a’zo 21 ta mamlakat yetakchilari bitim
imzolash uchungina amalga oshirilayotgan va jinoyat deb hisoblangan
poraxo’rlikni tugatish bo’yicha hamkorlik qilish haqida shartnoma
imzoladilar. Ushbu xalqaro qonun bo’yicha ayblanayotgan shaxslar
jinoyat sodir etgan mamlakatga qaytarilishi mumkin. Shuningdek, 
lotin amerikaliklar xalqaro tergovchilar uchun zaruriy axborot
xususida bank sirlari haqidagi qonunga rioya etmaslikka rozilik
berdilar. 
Bitim to’g’risidagi ADT shartnomasida “o’z rasmiy vazifalarini
bajarish chog’idagi qonuniy daromadlaridan kelib chiqib to’g’ri
tushuntirib bera bo’lmaydigan” tarzda vujudga kelgan mablag’lar
egasiga aylangan rasmiy shaxsni jinoyatchi deb hisoblash to’g’risidagi
band mavjud. Bu xujjat juda dolzarb bo’lib qoldi. 90-yillar oxirida
Meksika va Kolumbiyada yuqori mansabdor shaxslarni poraxo’rlikda
ayblash bo’yicha sud jarayonlari o’tdi. Argentinada shu davrda
“IBM” korporatsiyasining Argentina filialining sobiq rahbariga qarshi
ayblovlar qo’yildi. U 250 mln. dollarlik kontrakt imzolash uchun
yirik pora bergan. 
ADT kongressida AQSh delegatsiyasi “shubhalanuvchi o’z
aybsizligini isbotlashga majbur emas”, degan AQSh konstitutsiyaviy
prinsipiga zid bandga ega bo’lgan ADT shartnomasini imzolash
vakolatiga ega emasligini ma’lum qildi. Shunga qaramay, AQSh
1977 yildayok xorijiy korrupsiya amaliyoti haqidagi qonunni qabul
kilgan. Ushbu qonunga binoan AQSh fuqarolari har qanday chet el
shaxslariga ishbilarmonlik bitimini amalga oshirish uchun pora berish
jinoyat hisoblanadi. 

Download 1,44 Mb.