Silindrik tishli uzatma. Yetaklovchi g‘ildirak 1 ning gub-
chagi mahkamlanganda g‘ildirak 2 ga (1-6 b rasm) M2 momentini
qo‘yamiz. Tishlarning deformatsiyalanishi natijasida 2 g‘ildirak
Дф2 burchakka buriladi. Shunday qilib uzatish bikrligi (1.3) for
mula bo‘yicha aniqlanishi mumkin. Lekin bu holda bikrlikni 2
g‘ildirak o‘qiga keltirilgan deb hisoblanadi. shunday qilib,
с ф
2 =
м
2/
д ф
2 ;
с
ф i
= М //
дф
1 ,
(1.5)
Tezlikning muvozanat shartidan quyidagini bilish mumkin,
ya’ni
M2= j Mi = Сф
1
ДФ
2
= Сф 1уДф i
(1.6)
bu yerda:
С
ф
2= / С
ф
! .
(1.7)
Bundan ko‘rinib turibdiki, yetaklanuvchi g‘ildirak 2 ning
o‘qiga keltirilgan bikrlik yetaklovchi g‘ildirak 1 o‘qiga keltirilgan
bikrlikdan j 2 marta katta bo‘lar ekan.
Amaliy hisoblar uchun bikrlikni aniqlashning quyidagi for-
mulasini bilish foydali:
C
(1.8)
bu yerda: d - o'qiga bikrlik keltirilgan g‘ildirakning boshlang‘ich
diametri; V - tishli gardish kengligi; К - po‘lat g‘ildiraklar uchun
375-103H-sm2, ga teng bo'lgan koeffitsiyent (tajriba natijasida
aniqlangan).
Kamarli va zanjirli uzatm alar (1.6-rasm) Cp - kamar yoki
zanjiming cho‘ziIishga bikrligi bo'lsin. U holda yetaklovchi guruh
1 mahkamlangan bo‘lsa yetaklanuvchi g‘ildirak 2 Дф2 burchakka
burilganda tortilgan shoxobchada Fp =СрДф 2
r
kuch hosil bo‘ladi,
bu yerda:
r
- yetaklovchi guruh radiusi
Ko‘rinib turibdiki,
C ff2 = T ~ = T £~ =
*°-£~ ~
•
К у
=
Cpr 2K
v,
(1.9)
A
A q>2
A
bu yerda: С ф
2
- yetaklanuvchi guruh o‘qiga keltirilgan bikrlik; Kv
- uzatma turining koeffitsiyenti. Kamarli uzatma uchun K/=l,
zanjirli uchun esa
Ky=2.
(1.9)
- formula bo‘yicha po‘lat arqonli yo‘l, yuk ko‘tarish
qurilmasi barabanli uzatmasidagi po‘lat arqon va shunga o‘xshash
qurilmalaming
bikrligini aniqlash mumkin, bu yerda Qy= l deb
qabul qilinadi.
Ulash muftalari barcha uzatish qurilmalarining ajralmas
qismidir. Ular qattiq, yarim qattiq va quyushqoq muftalarga bo‘-
liriadi. Muftalar yordamida nafaqat yetaklovchi va yetaklanuvchi
o‘qlar o‘zaro mexanik ravishda ulanadi,
balki ulaming mexanik
ravishda siljishi ham bartaraf etiladi. Qattiq muftalar o‘q chi-
ziqlarining kichik siljishlarida qo‘llaniladi, buni amalga oshirish
juda qiyin, lekin o‘qlarni qattiq muftalar bilan ulash ularni mutlaq
qattiqligini ta’minlaydi.
Ko‘pincha yarim qattiq va quyushqoq muftalar qo‘llaniladi.
Yarim qattiq muftalar ulanayotgan o‘qIarning o‘q chiziqlarini
radial, burchak va kombinatsiyalashgan siljishlarni qoplaydi, quy
ushqoq muftalar esa bundan tashqari mexanik siltovlar va zarb-
larni yumshatish imkonini beradi va EMT elementlarini o‘qlarini
notekis aylanishi natijasida hosil bo‘ladigan
rezonans tebra-
nishlardan himoya qiladi.
Dissipatit kuchlar va ularning quyushqoq elementlardagi
ta ’siri. EMT quyushqoq elementlari deformatsiyalanganda nafa
qat potensial energiya zaxirasini qayta taqsimlaydigan quyushqoq
kuchlar hosil bo‘ladi, balki qarshilik kuchlari ham paydo bo‘ladi.
Konservativ xarakterga ega bo‘lgan quyushqoq kuchlardan farqli
o‘laroq qarshilik kuchlari ularni sochishga (mexanik energiya
dissipatsiyasi) olib keladi, ya’ni ularni
issiqlik yoki boshqa ener-
giyaga aylantiradi.
0 ‘zining fizik tabiati bo‘yicha dissipativ kuchlar ikki sinfga
bo‘linadi: quyushsqoq element magterinallaridagi ichki ishqala-
nish kuchlari va quyushqoq elementlarining ulanish joylarida
ularning konstruktiv jihatdan bajarilishiga bog‘liq bo‘lgan tashqi
ishqalanish kuchlari.
Dissipativ kuchlarni aniq hisobga olish ularga ko‘pgina ta-
sodifiy faktorlami ta’siri bo‘lganligi uchun qiyinchilik tug‘diradi,
shuning uchun odatda, elektr yuritma nazariyasida ularni «Ь» qar
shilik koeffitsiyenti kiritish bilan hisobga olinadi.
U holda quyushqoq aylanuvchi
elementda burilish burchagi
Ф mavjud bo‘lgandagi moment quyidagicha aniqlanadi
M=Msh+MdK =
Сфср
+
Ьф
(1.10)
bu yerda: Сф- bikrlik; b - qarshilik koeffitsiyenti; Msh ва MdK -
mos ravishda quyushqoq va dissipativ kuch momentlari.
Amaliy hisoblarda bikrlik Сф o‘miga ba’zi
hollarda teskari
qiymat «е» qo‘llaniladi va uni bo‘ysinuvchanlik deyiladi.
1.2. ELEKTROMEXANIK TIZIMDA QARSHILIK
KUCHLARI VA MOMENTLAR
Elektr yuritma ish holatida dvigatelning elektromagnit mo
menti
Md
ish mashinasi yoki uning ish bajaruvchi organida foydali
yoki parazit qarshilik kuchlari natijasida hosil bo‘lgan qarshilik
momenti
Mq
bilan muvozanatda bo‘ladi. Bu dvigatel o‘qiga
keltirilgan momentni keltirilgan statik qarshilik momenti
Mq
deyi
ladi.
Ish mashinasining statik momentini burchak tezlikka bog‘liq-
ligi 1.7-rasmda keltirilgan. Yog'och metall va boshqa material-
larni kesishda yuzaga keladigan qarshilik
kuchlari tufayli hosil
bo‘ladigan statik momentlar 1.7-rasmdagi i-to‘g‘ri chiziq ko‘ri-
nishida bo‘ladi.
Qayishqoq elementlardagi ishqalanish kuchlari tezlikka to‘g‘-
ri proporsional bo‘lgan statik momentni hosil qiladi (2-chiziq).
Ventilyatorlar esa tezlikning kvadratiga proporsional bo‘lgan
statik momentni yuzaga keltiradi (3-chiziq). Markazdan qochma
rotor mashinalari, sentrifuga va nasoslar o‘zgarmas tashkil etuvchi
va tezlikning kvadratiga proporsional bo‘lgan statik momentni
hosil qiladi (4-chiziq). Bunday ish mexanizmlari uchun statik
moment quyidagi formula orqali aniqlanadi.
M, = M0 +
M0) f ~ - T
(1.11)
\ nom )
bu yerda:
Mnom
va
(o„om
- ish mexanizmining o‘qidagi nominal ish
holatidagi statik moment va burchak tezlik;
MQ
- boshlang‘ich
moment (со = 0 boMgandagi);
K = 0 ,
1, 2 qiymatga ega bo‘lgan
daraja ko‘rsatkichi.
